સ્મશાન સેવા

 સ્મશાન સેવા

"ગુલાબ અને ગલગોટાના તાજા ફૂલની છાબ,શુદ્ધ ગંગાજળ ભરેલું બેરલ અને મૃતદેહોના અસ્થિ ભરવા માટેની અસંખ્ય માટીની કુલડી લઈને સ્મશાનના વિશાળ ઓટલા પર કાયમ એક પુરોહિત બેસતો હતો. અંતિમ સંસ્કાર માટે આવતા દરેક કોવિદ/નોન કોવિદ મૃતદેહોને પોતે પી.પી.ઇ.કીટ પહેરીનેે પણ વિધિવ્રત અંતિમ ધાર્મિક વિધિ કરાવતો.

કલેકટર સાહેબના નિકટના સ્વજનની અંતિમ વિધિ કરાવ્યા બાદ કલેકટર સાહેબે પુરોહિતને ગરીબ બ્રાહ્મણ ધારીને વિધિ પુરી થયે રૂ.એકસોની નોટ આપવા ધરી.પુરોહિતે હાથ જોડી નમ્રતાથી તેનો અસ્વીકાર કરતા કલેકટર સાહેબનો અહમ ઘવાયો અને બોલ્યા,

"કોરાના કાળમાં બ્રહ્મ ભોજન બંધ થયા,બ્રાહ્મણિયું બંધ થયું,એટલે પેટિયું રળવા અહીં સ્મશાનમાં ધામા નાખ્યા અને તને આટલી દક્ષિણા ઓછી પડે છે ?"

પુરોહિતે હાથ જોડતા કહ્યું,"ના સાહેબ એવું નથી પણ હું ગરીબ તવંગર કોઈની પણ અંતિમ વિધિ તો કરું જ છું ઉપરાંત ચિતા ઠારવા શુદ્ધ ગંગાજળ તથા વિધિ માટે ફુલહાર પણ નિઃશુલ્ક આપું છું"

"તો આટલી મહેનત પછી તને મળે છે શું ?" કલેકટર સાહેબે પૂછ્યું.

"જવા દો ને સાહેબ,મને શું મળે છે એ જાણીને તમારે કામ પણ શું છે?

સાહેબ, કઈંક મેળવવા માટે જ બધા કાર્યો નથી થતા હોતા .ક્યારેક ગુમાવીને પણ ઘણું બધું મળતું હોય છે.તેમ છતાં મને શું મળે છે એ જાણવાની જિજ્ઞાસા હોય તો સાંભળો.

આપને પ્રતિમાસ જે મળે છે એના કરતા દશ ગણું મને એક મૃતદેહની વિધિ પછી મળે છે."

ઉપર આકાશ તરફ જોતા પુરોહિતે આગળ કહ્યું "મને જે મળે છે એ બેંકની પાસબુકમાં લોકરમાં કે સ્વીસ બેંકમાં જમા થતું નથી.એના ઉપર હું કોઈ ટેક્સ પણ ભરતો ન હોવા છતાં ઇન્કમટેક્સ કે ઇ.ડી.રેડ પણ પાડી શકે એમ નથી મારી કમાણી અને મારી બેંક જ જુદી છે.

દેશના સૌથી વધુ ધનવાન હોવાની હોડમાં અગ્રક્રમે રહેતા ધનવાનો કરતા પણ હું વિશેષ ધનવાન છું.

અસંખ્ય માળના વૈભવશાળી બંગલામાં સુખડના પલંગ ઉપર પોઢનારાઓ માટે પણ આ ચાર લોખંડ ના પાટા વાળી કાષ્ટ શૈયા અંતિમ વિરામ છે કદાચ તેમના અગ્નિસંસ્કારમાં સુખડ-ચંદનના કાષ્ટ ભલે વપરાય પણ શીતળતા એ સુખડ-ચંદનનો ગુણધર્મ હોવા છતાં ભડભડ અગ્નિથી બળતા મૃતદેહને એ પણ શીતળતા નહિ આપી શકે જે શીતળતા મારી હયાતી અને હયાતી બાદ પણ મને મળતી રહેશે"

સ્મશાનના દૂરના એક ખૂણે એકાંતમાં બેસેલ કલેકટર સાહેબના વૃદ્ધ પિતાશ્રી યુવાન પુત્ર અને પુરોહિત વચ્ચેનો આ સંવાદ શાંતિથી સાંભળતા હતા. બન્ને વચ્ચે વાતચીત પુરી થયા પછી થોડીવારે વૃદ્ધ પિતાજીએ યુવાન પુત્રને ઇશારાથી પોતાની પાસે બોલાવી બાજુમાં બેસાડતા કહ્યું ,"તું જે પુરોહિત સાથે વાત કરતો હતો એ કોણ છે એ તને ખબર છે ?આજનું તારું તેની સાથેનું વાણી-વર્તન મને બિલકુલ ગમ્યું નથી. યાદ રાખ કે તું કલેકટર કચેરીના કમ્પાઉન્ડમાં નહિ પણ અ સ્મશાન ભૂમિમાં ઉભો છે," ભડભડ બળતી એક ચિત્તા તરફ આંગળી ચીંધતા આગળ કહયું," જો તું તારી ખુરશી, સત્તા કે પદના મદમાં હો તો જોઈ લે,સામે બળતી ચિતાની જેમ આ લોખંડના પાટા ઉપર એવા ભલભલા ખેરખાં રાખનાં ઢગલામાં ખોવાઇ ગયા છે કે જેની સામે તારી કોઈ જ હેસિયત નથી. આ પુરોહિતનો ભૂતકાળ સાંભળ્યા પછી તારું અભિમાન એક મિનિટમાં ઓગળી જશે."

એટલું કહેતા વૃદ્ધ પિતાએ પુરોહિતના પૂર્વજીવન વિષે ખ્યાલ આપવો શરુ કર્યો,

"વર્ષો પહેલાઁ નજીકના શહેરમાં હરિપ્રસાદ નામે એક બ્રાહ્મણ નાને પાયે બોલબેરિંગનું કારખાનું ચલાવતો હતો.સમયાંતરે એનો ધંધો વિકસતો ગયો અને એનો M.B.A.ભણેલ પુત્ર પણ એની સાથે વ્યવસાયમાં જોડાયો.એમ કરતા પોતાની મહેનત અને ઈશ્વરકૃપાથી એક કારખાનું અમેરિકા ખાતે પણ શરુ કર્યું.યુવાન પુત્ર અમેરિકાની ફેક્ટરીનો બધો જ વહીવટ સંભાળતો હતો. કમનસીબે થોડા વર્ષો બાદ અમેરિકા સ્થિત એકમાત્ર યુવાન પુત્રનું માર્ગ અકસ્માતમાં મૃત્યુ થયું અને હરિપ્રસાદ ઉપર આભ ફાટી પડ્યું.અખૂટ લક્ષ્મી, અપાર સુખસાધન અને સાહ્યબી હોવા છતાં પોતાનો એકમાત્ર વારસદાર ગુમાવતા હરિપ્રસાદનું મન ધંધા ઉપરથી ઉઠી ગયું.અને અમેરિકાની બધી જ સ્થાવર મિલ્કત વેંચી મારી .

અધુરું હોય એમ બે વર્ષ પહેલાં શહેરમાં કોરોનાનો વ્યાપ વધતાં એમાં એણે પોતાની પત્ની પણ ગુમાવી. આમ હરિપ્રસાદનું મન સંસાર ઉપરથી ઉઠી જતાં પોતાનો જામેલો ધંધો સંકેલી લઇ, પોતાનું બધું મૂડી રોકાણ ઉલાળી દઈ નિસ્વાર્થ માનવસેવા કાજે ફના કરી દીધું અને પોતે પોતાનો આલીશાન અને ભવ્ય અદ્યતન બંગલો છોડી સ્મશાનના ચોગાનમાં આવેલ શીવમંદિરની ઓસરીમાં માત્ર એક શેતરંજી ઉપર સુઈ રહે છે. મૃત દેહની અંતિમ વિધિ, ફૂલ-હાર અને ગંગાજળ આપવા ઉપરાંત મંદિરની નિત્ય સેવાપૂજા પણ એ જ સંભાળે છે. આમ રાત-દિવસ નિઃસ્વાર્થ અને નિઃશુલ્ક લોકસેવા કરનાર બ્રાહ્મણ તે આ જ હરિપ્રસાદ પુરોહિત છે.એ તારા જેવાની દાન-દક્ષિણાનો મોહતાજ નથી. હરિપ્રસાદની સેવાવૃત્તિ વિશેષ પરિચય આપતા આગળ કહ્યું

"સ્મશાન બહાર એક ચા-નાસ્તા, અને તાજા ગરમ ફરસાણની કેન્ટીન છે એ પણ આ હરિપ્રસાદની જ છે, સ્મશાન ખાતે આવતા ડાઘુઓ અને મૃતકના સ્વજનો માટે ચા-નાસ્તા, તથા ઠંડા પાણીની બોટલની સેવા પણ નિઃશુલ્ક આપે છે. કોઈ પણ અપેક્ષા વિના માત્ર સેવા આપતા વિપ્રને તેં દરિદ્ર બ્રાહ્મણ સમજીને સો રૂપિયા દક્ષિણ આપવાની હિંમત કરી? એટલું જ નહિ પણ સાંભળનારને પણ શરમ આવે એવા શબ્દો કહીને આટલા બધા લોકો સામે તેં એને અપમાનિત કર્યા ? તારી સાત પેઢી નહિ કમાય એટલું ધન-દોલત અને ઐશ્ચર્ય ઘડીના છટ્ટા ભાગમાં ફૂંકી મારી આ રીતે લોકસેવાના ભેખધારી બનવું સહેલું નથી,એને આટલા કટુ વચન કહીને તે ઘણું ખોટું કર્યું છે. હું અંગત રીતે એવું માનું છું કે ઉંમરમાં તો ખરાજ પણ પોતાના સદ્કર્મોથી પણ એ પુરોહિત આપણા વડીલ છે અને તારે રૂબરૂ એની પાસે જઈને દિલગીરી પ્રદર્શિત કરી એની માફી માગવી જોઈએ. યુવાન કલેકટરના વૃદ્ધ પિતાએ કચવાતા મને દીકરાને સલાહ આપી.

કચવાયેલ પિતાની આંખ સામે જોતાં યુવાન કલેકટરનું કાળજું કંપી ગયું. ઢીલા ધીમા અવાજે કહ્યું,

"જી, પિતાજી,મને આ ખબર નહોતી,તમે સાચા છો વેંચતા તો સહુને આવડે,પણ વહેંચતા તો માત્રને માત્ર હરિપ્રસાદ જેવા કોઈ વીરલાને જ આવડે. હું આવતી કાલે ફરી સ્મશાને આવી એમની માફી સાથે દિલગીરી પ્રદર્શિત કરીશ "

******

બીજે દિવસે સાંજે કલેકટર સાહેબ પોતાની ગાડી લીધા વિના પગપાળા સ્મશાન પહોંચ્યા.પુરોહિત કોઈ મૃતદેહની ધાર્મિક વિધિમાં વ્યસ્ત હતા એ જોઈને કલેકટર સાહેબ,દૂર એક બાંકડે બેસી મનોમંથન કરતા જોતા રહ્યા.થોડીવારે પુરોહિત વિધિ પતાવી પાછા ફરતાં યુવાન કલેકટર એમના પગે પડ્યા.આંખમાં આંસુ સાથે પુરોહિતના ચરણસ્પર્શ કરી ચરણરજ માથે ચડાવતા બોલ્યા,"પુરોહિતજી,મને મારા ગઈકાલના વાણી-વર્તનનું દુઃખ થતા હું આજે આપની માફી માંગવા આવ્યો છું કૃપા કરી મને માફ કરો,તમારી માનવીય સેવા અને ઉદાર ઉદાત્ત ભાવનાથી હું બિલકુલ અજાણ હતો એનું મને ભારોભાર દુઃખ છે,કોઈની હયાતીમાં આર્થિક કે અન્ય મદદ કરી એને ઉપકારવશ બનાવવા કરતા,આંખ મીંચાયા બાદ મૂંગે મોઢે,ગરીબ, તવંગર, નાત -જાત,કે ઊંચ-નીચના ભેદભાવ વિના તમે જે સેવા કરો છો એ અનન્ય અને ઉદાહરણીય છે.જીવનના તમામ ભૌતિક સુખનો ત્યાગ કરી, એક સન્યાસી જેવું જીવન જીવતાં આવી સેવા કોઈ માનવી નહિ પણ ઈશ્વરનો ફરિશ્તો જ કરી શકે "

પોતાના ખિસ્સામાંથી રૂપિયા પાંચસોની બે નોટ કાઢી પુરોહિત સામે ધરતા કહ્યું "લ્યો, આ રકમ તમને દક્ષિણા રૂપે નહિ,પણ તમારી નિષ્કામ અને નિસ્વાર્થ સેવામાં સહભાગી થવા હું આપું છું કૃપા કરી એ સ્વીકારી મને પુણ્યનો ભાગીદાર બનાવો "

"અરે,અરે, સાહેબ આપ આ શું કરો છો ?ક્યાં હું ગરીબ બ્રાહ્નણ અને ક્યાં આપ કલેકટર સાહેબ. આપ તો જિલ્લાના રાજા છો, હું તો આપનો સામાન્ય પ્રજાજન છું પગે લાગીને આપ મને શરમાવો છો. જે કંઈ આ બધું થાય છે એ આ ગરીબ હરિપ્રસાદ નહિ પણ ઉપરવાળા શ્રીહરિનો પ્રસાદ છે એ પ્રસાદ લોકોમાં બાંટવા શ્રીહરિએ હરિપ્રસાદને નિમિત્ત બનાવ્યો છે.મારુ કંઈ હતું નહિ અને છે પણ નહિ,મને જે ભગવાને આપ્યું હતું એ પણ લોકોમાં વહેંચવા માટે આપ્યું હતું એ શ્રીહરિ પ્રત્યેની ફરજના એકભાગ રૂપે હું વહેંચું છું."

"વાત રહી આ સત્કાર્યમાં ભાગીદાર થવાની તો જો ખરેખર આપ ઇચ્છતા હો તો આ રકમ સ્મશાન બહારની કેન્ટીનમાં આપી દો એ નિઃશુલ્ક કેન્ટીનનું પણ સંચાલન ઈશ્વરીય પ્રેરણાના ભાગ રૂપે હું જ કરું છું.આપની આપેલી રકમ જીવિત લોકોના ઉપયોગમાં વપરાય એ ઇચ્છનીય છે અહીં તો મૃતદેહોની જ સેવા કરું છું.જે સેવાકાર્યમાં હું કોઈની ભાગીદારી રાખતો નથી.

મારી આ નિષ્કામ સેવા પાછળ અહીં આવતા મૃતકોના સગાસંબંધીને એક જ સંદેશ આપવાનો મારો હેતુ છે અને તે એ કે, વિશ્વ વિજેતા સિકંદર જેવો સિકંદર પણ જયારે મૃત્યુ પામ્યો ત્યારે પોતાની સાથે કંઈ ન લઇ જઈ શક્યો અને ખુલ્લા ખાલી હાથે ફાની દુનિયા છોડી જતા કહેતો ગયો કે

"બાંધેલ મુઠ્ઠી રાખીને જીવો જગતમાં આવતા,અને ખાલી હાથે સહુ જનો આ જગતથી ચાલ્યા જતા,

યૌવન ફના જીવન ફના,જર-ને જવાહર પણ ફના,પરલોકમાં પરિણામ ફળશે પુણ્યના ને પાપના"

બસ, આટલું જો સમજાઈ જાય તો માનવી ઈશ્વરની નજીક છે એમ સમજવું. જે કઈ ઈશ્વર આપે છે અને આપ્યું છે, એ આપણું કંઈ જ નથી સમજી મ્હારું, મ્હારું કર્યા વિના લોકસેવા અર્થે વાપરવું એજ આપણા જન્મ્યાની સાર્થકતા છે." અતિ વિનમ્ર ભાવે પુરોહિતે કલેકટર સાહેબને હાથ જોડતા કહ્યું,

આંખમાં આંસુ સાથે કલેકટર સાહેબ ફરી પુરોહિતને પગે લાગી વિચારમગ્ન અવસ્થામાં ઘર તરફ જવા નીકળ્યા.

******

હરિપ્રસાદની અમીરાઈ અને નમ્ર વાણીએ યુવા કલેકટરના દિમાગના દરવાજા ખોલી નાખ્યા. સાહેબનું હૃદય વલોવાઈ ગયું. કેટલાયે દિવસો સુધી પોતે બોલેલા અપમાનિત શબ્દો એના કાનમાં ગૂંજ્યા કર્યાં સતત વિચારમાં અને મનોમંથનમાં ગુચવાયેલ કલેકટર સાહેબે એક દિવસ પિતાજીને કહ્યું. "પપ્પા. હરિપ્રસાદની કહાનીએ મને અંદરથી જંજોડી નાખ્યો છે મને થઇ ગયું છે કે સારી આવક કે કમાણી સાથે પરિવારને પોષવું એ બહુ મોટી સિદ્ધિ નથી એટલુંતો પ્રાણીઓ પણ પોતાના બચ્ચાઓ માટે કરતુ હોય છે, મેં ફેંસલોઃ કર્યો છે કે. સ્મશાન બહારની ખરાબાની જમીન હું સરકારી ભાવે ખરીદી લઇ ત્યાં ગરીબો માટે ભોજનાલય બનાવીશ ભુખ્યાને અન્ન આપવું એ સૌથી મોટી માનવ સેવા છે એટલુંજ નહિ પણ લાંબેગાળે એ પ્રવૃત્તિને વિકસાવી હું લોકફાળાથી અન્ય વિશેષ સુવિધા પણ ઉભી કરીશ. દેશની સાઈઠ ટકાથી પણ વધુ પ્રજા બે ટાઈમ બટકું રોટલો ખાધા વિના માત્ર પાણીને ઘૂંટડે રાત પસાર કરે છે ત્યારે આ મારુ કાર્ય આશીર્વાદ રૂપ નીવડશે. હરિપ્રસાદના જીવનમાં બનેલ કમનસીબ ઘટનાએ એનું માનસ પરિવર્તન કર્યું, એના ઉદાહરણ પછી આપણે કોઈ સંકટ આવે એ પહેલા જ સત્કાર્ય શરુ કરવાની પ્રેરણા એના ઉપરથી મેળવશું તો હરિપ્રસાદની સેવા લેખે લાગશે."

કલેકટર સાહેબના વૃદ્ધ પિતાની આંખમાં આંસુ આવ્યા, બોલ્યા "આ વસ્તુ અત્યારે પણ સમજાઈ છે એ આવતા સારા દિવસોની નિશાની છે તારો આ વખતનો સ્મશાનનો ફેરો કદાચ આ નિમિત્તે જ કુદરતે યોજ્યો હશે. તારો નિર્ણય વ્યાજબી છે ઈશ્વર તને તારા પ્રયાસોમાં સફળતા અપાવે.

અને........

થોડા જ મહિનાઓમાં કલેકટર સાહેબે સ્મશાન બહાર નિઃશુલ્ક ભોજનશાળા શરુ કરી.

(ચિત્રમાં ગુલાબી શર્ટવાળા યુવા કલેકટર સાહેબ દેખાય છે )