" નવાબી કાળનો મૂંગો ઈતિહાસ "

જુનાગઢ થી  80 કી,મી, દુર અને કેશોદથી માળિયા (હાટીના) જ્વાને રસ્તે માત્ર 8 કી,મી,દુર રસ્તામાં એક નાનો રસ્તો ફંટાય છે, જ્યાં ગાંગેચા નામનું માત્ર 2200/2500ની વસ્તી ધરાવતું ગામ છે,
આ ગામમાં"ગાંગનાથ મહાદેવ" નામનું એક પૌરાણિક શિવમંદિર આવેલું છે જેની તાજેતરમાં મુલાકાત લેતા કેટલુક વિશેષ જાણવા મળ્યું

સામાન્ય રીતે શિવાલયો લગભગ પૂર્વાભિમુખ હોય છે, પરંતુ, આ શિવાલય પશ્ચિમાભિમુખ છે ગામના શિક્ષિત આગેવાનના જણાવ્યા અનુસાર આ મંદિરનું બાંધકામ લગભગ 2200 વર્ષ પૂર્વે,કાપાલીકો દ્વારા કરવામાં આવેલું મંદિરમાં રહેલ શિવજીનું,સ્વયંભુ લિંગ શિવાલયની પાછળ વહેતીનદીમાંથી પ્રાપ્ત થયેલું હોય,તે નદી કિનારે જ તેની સ્થાપનાકરીમંદિર બાંધવામાં આવ્યું છે
   કહેવાય છે કે ઈ.સ,1025 માં મહમદ ગઝનવીએ જયારે સોમનાથ ઉપર ચઢાઇ કરી ત્યારે આ મંદિરનોપણ તેણે ધ્વંશ કરેલો (અલબત્ત ઈતિહાસમાં આ બાબતે તેનું કોઈ સમર્થન પ્રાપ્ત થતું નથી)
દર શ્રાવણમાસની અમાસે ત્યાં વિશાળ  મેળો ભરાય છે,મંદિર નો ઘુમ્મટ યંત્ર આકારનો બનેલો છે, જેમાં સિદ્ધયંત્રમાં દેવ-દેવીઓનું જે  સ્થાન હોય, તેજ સ્થાન ઉપર ઘુમ્મટમાં તે દેવદેવીઓની નાનીમૂર્તિઓ કોતરાવેલ છે સ્થળ ઘણું રમણીય છે,પ્રાકૃતિક વાતાવરણ અને ભક્તિનામહિમાએ મંદિરની ભવ્યતા વધારી દીધી છે,ગામવાસીઓએ શિવાલયનજીક એક સુંદરક્રીડાંગણપણ બનાવ્યું છે,અને ટૂંક મુદતમાં ત્યાં ઉતરવા રહેવાનીસુવિધા ઉપલબ્ધ થાય તે હેતુથી વિશાલ જગ્યામાં બાંધકામ શરુ થનારું છે અવારનવાર ત્યાં યોજાતા ધાર્મિક કાર્યક્રમો,કથા,સપ્તાહ, ભોજન સમારંભ કે પ્રસાદ અથવા કોઈનીમાનતા વી,ને કારણે  મહાદેવને થાળ ધરાવવા માટે ત્યાં મોટું રસોડું,તથા લગભગ 1200/1500 વ્યક્તિની રસોઈ થઇ શકે, અને,ભોજન પીરસી શકાય તેટલા વિપુલ જથ્થામાં સ્ટીલનાવાસણોપણ વસાવેલ છે.નવાબીકાળમાં દરબારોને રહેવા ઉતરવામાટે,ઉંચી દીવાલોથી ઘેરાયેલો "દરબારીઉતારો" પણ આજે ત્યાં તેનીઅસલ સ્થિતિમાં મોજુદ છે,પણ હવે તે મુસ્લિમજમાતને સોપીદેવામાં આવ્યો છે 
શ્રાવણમાસનાં છેલા સોમવારે આ ગામના શિવાલયમાં રુદ્રાભિષેક કરવાનો મેં અમુલ્યલાભ લીધો
           કદાચ કોઈને નવાઈ પણ લાગે કે,જુનાગઢ શહેરના આટલામોટાંમંદિરોમુકીને જૂનાગઢથી દુર એકાંતમાં,અંદરનાભાગે ખૂણે,કાચારસ્તે આવેલ,કે જ્યાં બસનીપણ કોઈ સુવિધા નથી,કે નકશામાંપણ જે ગોત્યું ન જડે, એવા નાનાગામના શિવાલયમાં જવાની ઈચ્છા ક્યાંથી પ્રગટી ?
તો તેની પાછળનો આ ઈતિહાસ છે .
ઈ.સ,1791,માં જુનાગઢના નવાબી રાજ્યમાં સ્વ,અમરજી રુદ્રજી ઝાલા,નામે એક બાહોશ દિવાન,(જેઓ રહસ્યમંત્રી તરીકેની પણ ફરજ બજાવતા હતા) થઇ ગયા,તેના બુદ્ધિગમ્ય વહીવટ,ચાતુર્યપૂર્વક ની સૈન્ય વ્યવસ્થા,અને પ્રામાણિકતા,વફાદારી,અને કર્તવ્યનિષ્ઠાથી ખુશ થઈને જુનાગઢના નવાબ સાહેબે ઈ.સ.1797માં ગાંગેચાનીજાગીર તેમને તામ્રપત્ર ઉપર લખીઆપી અને ત્યારથી જુનાગઢના ઝાલાપરિવાર ગાંગેચાના ગિરાસદાર બન્યા,ત્યારે આ ગામમાં આ એકમાત્ર શિવાલય હતું (આજેપણ તેમજ છે )
1797 થી 1947, એટલેકે એકસો પચાસ વર્ષ સુધી ઝાલા ભાયાતોએ ગાંગેચા ગામનું અનાજતો ખાધું,પણ તેની મહેસુલ, વિઘોટીની મસમોટી રકમપણ પ્રતિવર્ષ પેઢી દર પેઢી ભોગવી 
પ્રતિવર્ષ ઝાલા ભાયાતોના પ્રતિનિધિ તરીકે કોઈએક વડીલ ત્યાં જઈને બધો વહીવટ કરતાહતા,અને એમાં મારા સ્વ,પિતાશ્રી મુ વિનુભાઈ ઝાલાનો પણ સમાવેશ થતો હતો તેઓ પણ ત્યાં અવારનવાર જવાનું બનતા આ શિવાલય ખાતે દર્શન કરવાજતા અને પૂજાપાઠપણ કરતા તેઓને આ મંદિરપ્રત્યેની અતુટશ્રદ્ધા એટલી  હદસુધી હતી કે 1947,માંજયારે એકમ થયું અને ગામ-ગરાસ ખૂંચવાઇ ગયા,અને ઝાલાઓ "ગામધણી" મટીગયાપછીપણ તેઓ અવારનવાર ત્યાં દર્શનેજતા,તે ગામનું ઋણ ચુકવવા નિમિત્તે તે મંદિરમાં જોઈતી જરૂરી પૂજાસામગ્રી,રંગ-રોગાન,કે રીપેરીંગ પોતે કરાવીઆપતા આ રીતે ગામનીમુલાકાત લઈને જુના ગ્રામ્યવાસીઓના ખબર અંતર પૂછતાં,એટલુજ નહીપણ ગ્રામ્યવાસીઓ ત્યારેપણ એટલુજ માન-પાન આપતા જેટલું ગામધણીહતા ત્યારે મળતું હતું,
 જયારે આ ગામમાં જવામાટે કેડી રસ્તો હતો,ત્યારે 85 વર્ષનીઉમરે 1987,માંપણ તેઓ ત્યાં ગયાહતા,અને તે તેની ત્યાની આખરી મુલાકાત હતી
ઘણાજ ખેદ અને શરમસાથે અત્રે નોંધવું પડે છે કે દોઢસો-દોઢસો વર્ષ સુધી પેઢી દર પેઢી જે ગામનું અનાજ આરોગ્યું છે,તે ગામમાં,1947 પછી કોઈ ભાયાતો ત્યાં ફરક્યા નથી,તે એટલી હદસુધી કે મોટી ઉમરના ભાયાતવડીલ પૈકી ઘણાવડીલોને તે ગામ વિષે ન તો,તે દિવસે પણ કોઈ માહિતી હતી કે ન તો આજે,તો પછી જોવાની કે મુલાકાતનીવાત તો ક્યાં રહી?,અને પછીનીપેઢીનો એમાં દોષપણ શું? "જે આપણું નહી,તેનું આપણે શું ?"
            જયારે વાત નીકળી જ છે ત્યારે નવાબીકાળની કેટલીક રસપ્રદ,અને,ભાગ્યેજ સાંભળેલીએવી કેટલીક વાત નોધુ છું,
જુનાગઢના નવાબી કાળ દરમ્યાન રાજ્યનો વહીવટ,સૈન્ય અને પ્રજાલક્ષીકાર્યો મોટેભાગે રાજ્યના દિવાન તથા રહસ્યમંત્રીપાસે જ રહેતા હતા,જુદા જુદા સમયે રાજ્યમાં દિવાન,અને નાયબ દિવાનનો હોદ્દો ભોગવી ચુકેલાઓમાં,મુખત્વે,
 1,જગન્નાથ મોરારજી ઝાલા (1750) 2 રૂદ્રજી મોરારજી ઝાલા (1754) 3 અમરજી રૂદ્રજી ઝાલા (1791)
4,ગોવિંદજી અમરજી ઝાલા 5 ઈન્દ્રજી અમરજી ઝાલા (બન્ને સગા ભાઈઓ હતા ) 6 સંપતીરામ ઈન્દ્રજી ઝાલા
 7 પુરુષોત્તમરાય  સુંદરજી ઝાલા (નાયબ દિવાન-રાયજી સાહેબ)હતા
આમ રાજ્યનામોટાભાગના દિવાન ઝાલાપરિવારની ભેટ હતી તે નોંધતા હું ગર્વ અનુભવું છું
આ બધા દીવાનો પૈકી સ્વ,ગોકુલજી સંપતજી ઝાલા,કે જેઓ રાજ્યના રહસ્યમંત્રી હતા,અને પુરુષોત્તમરાય સુંદરજી ઝાલા,નાયબ દિવાન (રાયજી સાહેબ)ની કુનેહ,દીર્ઘદ્રષ્ટિ,મુત્સદીગીરી અને બેનમુન વહીવટની નોંધ અંગ્રેજ સરકારેપણ લેવી પડી હતી
કાઠીયાવાડ એજન્સીએપણ સ્વ,ગોકુલજી ઝાલામાટે મોફાટ વખાણ કર્યા હતા,એટલુજ નહીપણ રાજકોટના પોલીટીકલ એજન્ટ એન્ડરસને સ્વ,ગોકુલજીની રાજ્યમાંવધેલી સત્તા,મહત્તા,અને લોકપ્રિયતા ખુંચતા તેને નવાબની કાનભંભેરણીકરી અને ગોકુલજી ને હોદ્દાપરથી બરતરફ કરવાની ભારપૂર્વક ભલામણપણ કરેલી,રાજ્યો-રાજ્ય વચ્ચે  વિખવાદ ન વધે અને સંવાદિતતા જળવાઈ રહે તે હેતુથી સ્વ,ગોકુલજીભાઈએ પોતે રાજીનામું આપીદીધું,પણ થોડાજ વર્ષોમાં રાજ્યનો વહીવટ કથળી જતા નવાબે તેમને પુન:હોદ્દો ગ્રહણ કરવાની વિનંતીકરતા,જ્યાંસુધી રાજ્યનો કથળેલો વહીવટ વ્યવસ્થિત ન થાય ત્યાં સુધી ફરજ બજાવવાની શરતે 1875થી1878, સુધી રાજ્યનો કાર્યભાર સંભાળ્યો
 માત્ર આઠચોપડી ભણેલ બન્ને દીવાનોએ પોતાની કાર્યકુશળતાથી બેનમુન વહીવટ કર્યો હતો

 સ્વ, પુરુષોત્તમરાય સુંદરજી ઝાલા(રાયજી સાહેબ)
****************************************
જેને "નરપુંગવ " કહીશકાય તેવી ભવ્યપ્રતિભા,જાજરમાન વ્યક્તિત્વ,કુશાગ્ર બુદ્ધિમત્તા, અને રાજ્યના વહીવટઉપરનીજબ્બરપકડ ધરાવતા રાયજી સાહેબે જેટલી લોકપ્રિયતાપ્રાપ્ત કરી,તેટલાજ  તેના તેજોદ્વેશી,શત્રુઓપણ હતા,
જુનાગઢના ગંધ્રપવાડા લેઈનપાસે આવેલું સ્વ,શ્રીનિવાસભાઈ બક્ષીના જુનાવિશાળ મકાનમાં તે સમયે  કન્યાશાળા બેસતી હતી,જે બક્ષીપરિવારને નવાબ તરફથી ભેટરૂપે મળતા,પાછળથી તે કન્યાશાળા હાલના મહાત્માગાંધીરોડ (તે સમયે કિંગ્સ રોડ કહેવતો )પર આવેલ  હાલની તાલુકાસ્કુલમાં
 "લાડડીબીબી કન્યાશાળા"ના નામથી ફેરવવામાંઆવી હતી
એકવાર લોર્ડ કર્ઝન જુનાગઢ રાજ્યની મુલાકાતે આવતા દરબારીઓની એક બેઠક તે શાળામાંગોઠવવામાં આવેલ રાયજી સાહેબે હળવાશમાં મૌખિક ફરમાન કર્યું કે"અંગ્રેજો શિસ્ત,અને ચુસ્ત સમયપાલનમાં માનનારાહોય, બરાબર સવારેઅગ્યાર વાગ્યાસુધી આવનારને પ્રવેશવાદેવા,ત્યારપછીથી ખુદ નવાબ સાહેબ આવે તો તેને પણપ્રવેશ ન આપવો " (રાયજી સાહેબનું આ મૌખિક ફરમાન તેનું દુશ્મન બન્યું )
નવાબ સાહેબ તો સમયસર પધારીગયા,પરંતુ નવાબ રસુલખાનજીનો શાહજાદો શેર જમાલખાન મોડો પડ્યો અને રાયજીસહેબના હુકમ અનુસાર તેને પ્રવેશ ન મળ્યો ,
બસ,,, પૂરું થયું, શાહજાદો એક જ હઠ લઈને બેઠો કે દિવાનપદે રાયજી સાહેબ ન ખપે,એટલુજ નહી પણ રાજ્યનીહદમાં રાયજી સાહેબનો પડછાયો પણ ન જોઈએ,અને તે રીતે,વૈમનસ્ય અને કિન્નાખોરીનો ભોગ બનેલ રાયજી સાહેબને દેશ નિકાલ કરવામાં આવ્યા 
રાયજીસહેબની બાહોશી,કાબેલિયત,વ્યવહારકુશળતા,કુશાગ્રબુદ્ધી, હિંમત,અને દુરાન્દેશીપણાથીરાજ્યનો વહીવટ,એટલો સંગીન અને સુંદર હતો, કે નવાબ સાહેબને રાજ્યની કોઈ ચિંતાજ નહોતી
તેની પ્રામાણિકતા,અને વફાદારીથીખુશ થઈને નવાબસાહેબે જૂનાગઢમાં ઘણી સ્થાવરમિલકત તેમને બક્ષિશતરીકે આપી હતી

જે પૈકી આજે રાયજીબાગ,તરીકે ઓળખાતી અતિભવ્ય, સુંદર,વિશાળ આકર્ષકબગીચા સાથેની  ઈમારત,ઉપરાંત જુનાગઢમાં આગબોટ આકાર (Steamer Shaped)માં બનેલ હાલની બાળશાળા,અને તેની સામે રહેલ પ્રાથમિક કન્યાશાળાનું મકાનપણ તેમને ભેટમાં આપેલું
પ્રાથમિક કન્યાશાળાનું હાલનું મકાન તેમનું અધિકૃત રહેઠાણ વર્ષોસુધી રહેલું સુજ્ઞ વાચકોને વાંચતા દુખ થાય તેવી એક બાબત એવી છે કે તે કન્યાશાળાનીબાજુમાં આવેલ "પેશાબઘર "(મુતરડી)પણ તે જ મકાન નો એક અંદરના ભાગે આવેલ વિશાલખંડ હતો,જેનો રાયજી સાહેબ પોતાના દિવાનખાના,અથવા બેઠક રૂમ તરીકે ઉપયોગ કરતાહતા પરંતુ મતભેદ,ખટપટ,રાજરમત અને કિન્નાખોરીનો ભોગ બનેલ રાયજી સાહેબપાસેથી નવાબે આપેલી તે ત્રણેય,અમુલ્ય,અદભુત ઈમારતો પાછી લઈલીધાબાદ વિઘ્ન સંતોષી અને નવાબના ચમચાઓ દ્વારા નવાબ સાહેબને સૂચવ્યાપ્રમાણે તે વિશાળખંડને બહારનાભાગે જુદો કાઢી તેમાં શાળાનીમુતરડી બનાવવાનો નિર્યણ લીધો,અને કહ્યું કે "રાયજીનીભવિષ્યની પેઢી/ વંશજો જુવે કે રાજ્યનો દિવાન પોતાના નિવાસસ્થાને,જે દિવાનખાનામાં બેસતો હતો,તે જગ્યાએ જૂનાગઢનીપ્રજાનાસંતાનો આજે પેશાબ કરેછે " કેટલી હદ સુધીની નીચ કિન્નખોરી,અને હીનમાનસિકતા ?
મતભેદ,અને રાજરમત એટલી હદસુધી ફાલ્યા-ફૂલ્યા કે નવાબે હુકમ કર્યો કે " રાયજી સાહેબની તમામ માલ-મિલકત જપ્ત કરવામાં આવે " જે વાતનીગંધ રાયજી સાહેબને અગાઉ મળીજતા રાતો રાત ગામડાઓમાંથી ગાડામંગાવી તેમાં તમામ ઘરવખરી,અને રાચ-રચીલું ભરીને સવારનો સુરજ ઉગતા પહેલા રાયજીસાહેબે સ્થળાંતર કરી પોતાના નિવાસસ્થાન (હાલની બાળ શાળા)નાદરવાજા ખુલ્લામૂકી ચાલ્યાગયા,સવારે જયારે નવાબના માણસો જપ્તીકરવા પહોંચ્યા ત્યારે ખાલી ઈમારતમાં રાયજી સાહેબના પદ ચિન્હ,સિવાય ત્યાં કશુય ન મળ્યું રાયજી સાહેબને નવાબ બહાદુર ખાનજીએ જુનાગઢ નજીકનું બહાદુરપુરા નામનું ગામપણ સુવાંગ ભેટમાં આપેલું,પણ ચતુર રાયજી સાહેબ બરાબર સમજતા હતા કે "રાજા,વાજા,અને વાંદરા"ત્રણેય સરખા,અને તેમાંપણ વળી મુસ્લિમ રાજવી,રિજે તો ગામનાગામ આપીદે,અને ખીજે તો મૂળથી સત્યાનાશ કાઢી નાખે,
તેથી રાયજી સાહેબે તે લેવાનો ઇનકાર કરી,અને તે ગામ સુવાંગ વેચાણ આપવાની વિનંતી કરી જે નવાબે ગ્રાહ્યરાખી તે બહાદુરપુરાગામ રાયજી સાહેબે રાજ્યપાસેથી વેચાણમાં લીધું,
જયારે તમામ બક્ષિશતરીકે આપેલી સ્થાવર મિલકતોની જપ્તીકરવામાંઆવી, ત્યારે તે બહાદુરપુરાગામની પણ નવાબે જપ્તી કરી કે જે તેમની અંગત ખરીદેલી મિલકત હતી,તેથી રાયજીસાહેબે અદાલતનો આશરો લઇ કોર્ટમાં દાવો દાખલ કર્યો,અને સત્તા સામે બાથ ભીડી પણ જેનું રાજ્ય હોય, તે રાજા સામે કોણ તેની વિરુદ્ધ ચુકાદો આપે?જીવતાસિંહ ના દાંત કોણ ગણે ?
સત્તાપાસે ન્યાય આંધળો અને બહેરો બની જાય છે,ચુકાદો રાયજી સાહેબની વિરુદ્ધમાં આવ્યો
તેમ છતાં હિમત હારે તો રાયજી શેના? દેશ નિકાલ થયાપછીથીપણ રાયજીસાહેબે ગવર્નરજનરલની કોર્ટમાં કેસ દાખલ કર્યો અને ચુકાદો રાયજી સાહેબનાપક્ષે આવતા નામદાર અદાલતે નવાબના આ અન્યાયીનિર્યણની ટીકા કરતા સ્વ,રાયજી સાહેબને જપ્ત કરેલી મિલકતના વળતરપેટે રૂ,1,53,000/
(તે સમય માં) ચૂકવવાનો હુકમ કર્યો ,
 દેશનિકાલ થયેલ સ્વ,રાયજી સાહેબ,જીવનનાઅંતસુધી મુંબઈના એલ્ફીન્સ્ટનરોડપરના ભવ્યમકાનમાં શાહી ઢબે રહ્યા
*
*
(પુરકમાહિતીસ્ત્રોત :મુ,શ્રી મહેશકાન્તભાઈ કચ્છી,વડોદરા )
*
*
( એક નમ્રખુલાસો:> સુજ્ઞ વાચકોને  નમ્ર વિનંતી કે
આ લખાણદ્વારા કોઈ"પરિવાર પ્રશશ્તી" પેઢી-પ્રશંશા""આત્મશ્લાઘા"
કે "કુટુંબભક્તિ"નો હેતુ હોય,તેવું વિચારવાની લગરીકે ભૂલ ન કરશો,
 ભૂતકાળનીભૂતાવળમાં ધરબાયેલા કેટલાક સત્યોને ઉજાગર કરવાનાએકમાત્ર હેતુથી,આ લખાયેલ છે)