Tuesday, 11 April 2023

Benefit of Doubt.

પોષ મહિનાની કડકડતી ઠંડીના દિવસો હતા.

એ દિવસોમાં જૂનાગઢની બહાઉદ્દીન કોલેજનો સમય સવારનો હતો.એ વખતે ધોરાજી માણાવદર,જેતલસર, મજેવડી,ભેંસાણ,શાપુર કે વંથલીમાં કોલેજ ન હતી તેથી ત્યાંના વિદ્યાર્થીઓ પણ આવી ઠંડીમાં અપ-ડાઉન કરી અભ્યાસ કરવા અહીં આવતા.

સવારે ૭.૩૦ ના સમયે પહેલો તાસ શરૂ થાય.
પ્રોફે.પ્રભુદેસાઈ સાહેબ અંગ્રેજીનો પિરિયડ લેતા હતા.લોહીના ખાબોચિયામાં લથબથ થઈને પડેલા ઓથેલોની મનોવેદના જાણે તાદ્રશ્ય ભજવાતું હોય એમ એકાગ્ર થઈ સાંભળતા વિદ્યાર્થીઓ પાસે સાહેબ વર્ણન કરતા હતા.
સવારની ઠંડા પવનને કારણે વર્ગનું પ્રવેશદ્વાર અર્ધું બંધ રાખતા હતા.
બરાબર વર્ગમાં સન્નાટો છવાયો હતો,વિદ્યાર્થીઓ સાહેબને તલ્લીન થઈને સાંભળતા હતા એવામાં અર્ધું બંધ પ્રવેશદ્વાર ખુલ્યું.
શેળા જેવા ઉભા વાળ,મિલના ભૂંગળા જેવું પેન્ટ,ચોળાઈ ગયેલ બુશકોટ ઉપર ડાર્ક બ્લ્યુ સ્વેટર,કાનમાં રૂના પુમડાં, તાજૂજ પાન ચાવેલ તમાકુ,ચુના,અને કાથાનો દાઢી ઉપર ઉતરેલ રેલો,ભગવાન બુદ્ધ જેવા અર્ધા બંધ અર્ધા ખુલ્લા લોચન સાથે એક પ્રવેશ વાંચ્છુ વિદ્યાર્થીએ પૂછ્યું,
"May I Come in,Sir ?"
સ્વાભાવિક ખલેલ પહોંચતા પ્રભુદેસાઈ સાહેબે પૂછ્યું.
"Where you come from ?"
વિદ્યાર્થીએ ગુજરાતીમાં જવાબ આપ્યો "સાહેબ,જોશીપુરા !"
પ્રભુદેસાઈ સાહેબને થયું કે આટલી વહેલી સવારે આટલા દૂરથી આવતા વિદ્યાર્થીને ઠંડીના દિવસોમાં તકલીફ પડે જ.એ ગણતરીથી સાહેબે એ વિદ્યાર્થીને વર્ગમાં પ્રવેશવા દીધો.
પિરિયડ પૂરો થયા પછી એ વિદ્યાર્થીના મિત્રે જ્યારે સ્પષ્ટતા
કરી કે પ્ર. દેસાઈ સાહેબે તને શું પૂછ્યું અને તે જવાબ શું આપ્યો ?
ત્યારે એ વિદ્યાર્થીએ જવાબ આપ્યો કે મોડા આવતા વિદ્યાર્થીઓને સ્વાભાવિક રીતે સાહેબ એનું નામ પૂછતાં હોય છે અને કાનમાં ખોસેલ પુમડાંથી હું એવું સમજ્યો કે તમારું નામ શું છે ? એના જવાબમાં મેં મારી અટક(જોશીપુરા) કહી એમાં મેં શુ ખોટું કર્યું છે ?
જ્યારે બિન ગુજરાતી હોવા કારણે "જોશીપુરા" અને "જોશીપરા" વચ્ચેનો તફાવત સાહેબ ન સમજ્યા હોય એણે એવું માન્યું કે આ વિદ્યાર્થી જોશીપરા જેટલા દુરને અંતરેથી આવતો હોય એને દયાભાવથી પ્રવેશ આપ્યો.
પાછળથી ઘણા લાંબા સમય બાદ આ "બહાઉદ્દીનયન" મારા નજીકના સગપણમાં જોડાયા.

મારું મેટ્રિકનું પરિણામ.(હળવી કલમે)

એક જમાનો એવો હતો કે મેટ્રિકનું પરિણામ રેડીઓ ઉપર જાહેર થતું હતું.સ્વ.ડો.ઇન્દુભાઈ વસાવડા કહેતા હતા કે એ જમાનામાં જૂનાગઢના નાગરવાડામાં એક માત્ર મારા દાદા સ્વ.દોલતરાય ઝાલાને ઘેર જ રેડીઓ હતો.તે વખતે મેટ્રિકનું પરિણામ સાંભળવા દાદાને ઘેર બધા ઉમેદવારો એકઠા થતા.

શિક્ષણના અવમૂલ્યન સાથે પરિણામ નું પણ મહત્વ ઘટ્યું.રેડીઓ ઉપર આવતું પરિણામ કાળક્રમે વર્તમાનપત્ર માં બીજે દિવસે છપાઈને આવવુ શરૂ થયું.
પરિણામની આગલી સાંજે પ્રેસમાંથી નંબર જોઈને મોટાભાગના વિદ્યાર્થીઓને તાર દ્વારા પરિણામ મળી જતું.એ વખતે પોસ્ટ અને ટેલિગ્રાફ બન્ને વિભાગોનું એક જ ખાતું હતું.પરિણામની સાંજે પોસ્ટ ઓફિસને ઓટલે પરિણામ ઉત્સુક વિદ્યાર્થીઓનો મેળો જામતો.તારની ડિલિવરી આપનાર કર્મચારી લાલ સાયકલ વાપરતો જેમ જેમ પરિણામના તાર ઉતરતા જાય એમ ડિલિવરી મેન પાસેથી સરનામું જાણી કોણ કોણ પાસ થયું એનો અહેવાલ નાગરવાડા માં વહેતો મુકાતો.
આટલી પૂર્વ વિગત પછી મારા મેટ્રિકના પરિણામનો એ યાદગાર દિવસ અત્રે નૉધું છું.
મારા સ્વ.બનેવીશ્રી રાજકોટ તાર અને ટપાલ વિભાગમાં વર્ષોથી નોકરી કરે.પરિવારના બધા જ સભ્યોના પરિણામ અમને આ રીતે આગલે દિવસે તાર દ્વારા જાણવા મળી જતા.
મારા મેટ્રિકના પરિણામને આગલે દિવસની સવારથી જ હું વધુ પડતો નર્વસ અને ઢીલો હતો.આમે ય હું હાડનો નાજુક,અને સ્વભાવે ઢીલો આજની જેમ ત્યારે પણ હતો જ પણ પરિણામને દિવસે ગાત્રો શિથિલ થતા જતા હોય એવું લાગતું હતું.
એ દિવસે સવારથીજ મારી આજુબાજુ મારા ભાઈ બહેનોનું સુરક્ષા ચક્ર પિતાશ્રીએ ગોઠવી દીધું.
ન કરે નારાયણ અને જો પરિણામ નબળું આવે અને "હું કાંઈક કરી બેસીશ " તો ?એવો માનસિક ભય ઘરના સભ્યોમાં વ્યાપી ગયો હતો
આગલી સાંજે તારની રાહ જોતા પોસ્ટ ઓફિસના ઓટલે પણ મને એકલો ન જવા દેતા મારા ભાઈને જોડે મોકલ્યો.એક પછી એક તાર ઉતરતા જતા હતા. વસાવડા ખડકીના અશ્વિન પ્રભાકર(વસાવડા)ના તાર ઉતર્યા. બીજા મિત્રોના પણ ઉતરવા લાગ્યા ભપેન્દ્ર વોરા, મૃગેન રાણા,નૃપેન્દ્ર વસાવડા,એમ સટોસટ જેમ તાર ઉતરતા ગયા એમ મારો ભય મારા હૃદયે વિસ્તૃત થતો ગયો.વચ્ચે વચ્ચે ભાઈ આશ્વાસન પણ આપે કે "કઈ વાંધો નહિ,નપાસ થવાય એટલું વધુ પાકું થાય".એમ કરતાં રાત્રે આઠ વાગ્યે બનેવીશ્રીના તાર ની રાહ જોઇને હારેલ જુગારીની હાલતે ઘેર પાછો ફર્યો.હવે તો પિતાજીને પણ ખાત્રી થઈ ગઈ કે "ભાઈ ગ્યા".એટલે એમણે પણ આશ્વાસન આપવું શરૂ કર્યું."જીવતો નર ભદ્રા પામશે " જેવો આશ્વાસન નો ઢોળ ચડાવવા માંડ્યા પણ અંદર ખાને મને ભય સાથે ખાતરી હતી કે આ ઢોળ(ગિલેટ) ચોવીશ કલાક પૂરતો જ છે.શિક્ષક પિતા આવતી કાલથી ઠપકો શરૂ કરતાં જ "રોજગાર વિનિમય અધિકારી"બની જશે.
"ચત્ર ભુજની દુકાને પડીકા વાળવા પડશે" "પરસોત્તમ ની જેમ ટપાલી બનીશ"પ્રભુલાલ દવે ના ડ્રાયવર તરીકે નોકરી કરવી પડશે" એવા મહેણાં શરૂ થશે.
રાત સુધી તાર ન આવતા આખી રાત કાલે મારું શું થશે એ વિચારે ઉંઘયા વિના રાત કાઢી.
સવારે પડોશી નો પુત્ર ફૂલછાબ લઈને વહેલો સવારમાં ઘેર ખાબક્યો અને કહ્યું "તું પાસ થઈ ગયો".
મારી તેજસ્વીતા ઉપર પૂરો વિશ્વાસ અને શ્રદ્ધા ન હોવાના કારણે પિતાજીએ કહ્યું "છાપા ના ભરોસા ન કરાય ઘણી વખત છેલ્લા બે આંકડાઓ ૬૯ ના ૯૬,અને ૩૨ ના ૨૩ થઇ જઈ છાપ ભૂલ (Printing mistake)થઈ જતી હોય છે.શાળાની માર્કશીટ જ સાચી અને એ લેવા મોટાભાઈ જશે.(નહિ ને હું ભૂતનાથ ફાટકે પાટે પડું તો ?કે બ્રહ્મકુંડ એ જઈ કૂવો પૂરું તો ?)
અંતે ભાઈ માર્કશીટ લઈ આવતા હું પાસ જાહેર થયો ત્યારે હાશ થયું.
આ બાજુ બેચાર દિવસ પછી બનેવીશ્રી ને પૂછતાં ખુલાસો કર્યો કે અચાનક ઓફિસમાં એમને ટાઢ-તાવ ચડતા પરિણામનો તાર પોતે લખીને એમના સહ કર્મચારી ગણાત્રા ને આપી ગયા હતા અને ગણાત્રા એ તાર કરવો ભૂલી ગયા.
બીજે દિવસે ઓફિસે આવતા શર્ટ પહેર્યું ત્યારે તેને ખ્યાલ આવ્યો કે પરિણામ મોકલવાનો તાર ખીસ્સા મા જ રહી ગયો છે.

એક શિક્ષકની ડાયરીમાંથી.( કોરોના કાળનું અવલોકન.)

"ઢળતી સાંજનો સમય હતો ઉપરા ઉપર બે ત્રણ શબ વાહીનીઓ ઢગલાબંધ મૃતદેહો ભરીને સ્મશાનને દરવાજે ઠલવાતી હતી.ઢગલામાં પડેલ.થ્રિ લેર પ્લાસ્ટિકમાં વીંટળાયેલા મૃતદેહોના ખડકલા પાસે ઉભો હતો એવામાં પ્લાસ્ટિક કવર ચીરીને એક મડદું બેઠું થયું.મારી સામે જોઇને ખડખડાટ હસ્યું અને પૂછ્યું,

" અરે,સાહેબ આપ અહીં ક્યાંથી ?
અમારી સાથે આપનું પણ કોઈ છે ?" કોઈને મુકવા આવ્યા છો ?"
ભયભીતાવસ્થામાં થરથર કાંપતા મેં કહ્યું "ના ભાઈ આ પેટ......"
મારું વાક્ય પૂરું થાય એ પહેલાં
બાજુમાં પડેલો મૃતદેહ ધીમેથી ગણગણ્યો "મરેલો મરેલાને ગણવા આવ્યો છે"
પહેલા મૃતદેહે પૂછ્યું ",સાહેબ,મને ઓળખ્યો ?
હું:- ના.તું કોણ અને તારું નામ શું ?"
મડદું:- લે,સાહેબ મને ન ઓળખ્યો ? હું તમારી પાસે ભણતો અને અભ્યાસ પૂરો થયા પછી.પણ આપણે અવારનવાર મળતા રહ્યા છીએ"
હું:-" હશે.પણ તારું નામ શું ?"
મડદું:- "સાહેબ,હું ચંદુ બુધાલાલ, પણ તમે મને #ચંબુ કહીને બોલાવતા."
સાહેબ,તમને યાદ છે ?
* શહીદ દિને દેશના શહીદો માટે તમે અમારી પાસેથી ફાળો ઉઘરાવતા ?
* વસ્તી ગણતરી સમયે હાથમાં પેન્સિલ અને પત્રક લઈને અમારી શેરીમાં આવતા ?
* ચૂંટણી સમયે નેતાઓની સભા ઓમાં અને રેલીઓમાં તમે અમને ખટારામા ઘેટાં બકરાંની જેમ ભરીને સભા સ્થળે લઈ જતા ?
* ગયા ઉનાળુવેકેશન દરમ્યાન ચૂંટણી પૂર્વે મતદાર યાદી તૈયાર કરવા બપોરે ધોમ તડકે તમે મારે ઘેર આવ્યા હતા અને લૂ લાગી ગઈ હતી.?
*મધ્યાન ભોજનમાં રોજનું રાશન તોળીને રસોડે આપતા,રસોઈ બનતી હોય એનું ધ્યાન રાખતા અને બની ગયા પછી ચાખવાની ફરજ પણ તમારી હતી.
*રેશનની દુકાને વેપારી ઘાલમેલ નથી કરતોને એના સુપરવીઝનમાં તમે હતા ત્યારે આપણે મળ્યા હતા ?
* ગઈ ચૂંટણીએ તમે પોલિંગ એજન્ટ તરીકે બુથ ઉપર હતા ?
* મત ગણતરીમાં પણ તમારી ફરજ ઉપર હતા ત્યાં આપને મેં જોયા હતા.
* જાહેર સમારંભમાં અન્નનો વેડફાટ ન થાય એ જોવા અને ડિશ ગણવા તમે પંચાયતને રસોડે હતા ?
* મારા ખેતરમાં તીડ આવ્યા ત્યારે તમે થાળી વગાડી તીડના ટોળાને ભગાડ્યા હતા ?
* કોરોનાની રસીકરણ દરમ્યાન પણ તમે કેન્દ્ર ઉપર ફરજે હતા
*"આદર્શ શિક્ષકની ફરજો" ઉપર તમે અમને ભાષણ આપ્યું હતું.અને શિક્ષણાધિકારી સાહેબે તમારી પીઠ થાબડી હતી.યાદ છે એ બધું ?
મને તો આ બધું નજરે તરે છે.
આજ બપોરે કોઈ એક મૃત શિક્ષકના શબને કોઈક સાથે વાત કરતા સાંભળ્યા હતા કે મહામારીને કારણે શાળાઓ બધી બંધ હોવાથી આવતા દિવસોમાં શહેરમાં રાત્રીના 8.00 થી સવારના 6.00 સુધીનું રાત્રી કરફ્યૂનુ પાલન ચુસ્ત રીતે થાય છે કે નહીં એનું ચેકિંગ પણ "માસ્તર ગણ"ને સોંપાશે અને એ માટે તમોને "સ્પેશિયલ કરફ્યૂ પાસ" પણ આપવામાં આવશે.એવી ગામમાં હવા છે એ સાહેબ એવું પણ બોલ્યા કે "જો એ સાચું હોય તો ભલું થાય કોરોનાનું કે હું છૂટી ગયો"
સર,જુઓ તો ખરા તમારા માસ્તર લોકોની વફાદારી ઉપર સરકારને કેટલો વિશ્વાસ છે? મૃત ચંબુ બોલ્યો.
મેં પૂછ્યું "તેં કઈ હોસ્પિટલમાં દેહ છોડ્યો ?યુ.એન.મહેતા....."?
આટલું બોલ્યો ત્યાં વચ્ચેથી અટકાવતા ચંબુ બોલ્યો
" સાહેબ,તમે તો હજુ મશ્કરા જ રહ્યા હો આવી મજાક હોય ?
હું તો સરકારી દવાખાનાના જનરલ વોર્ડમાં હતો અને દવાખાનામાં ઓક્સિજન ખુટી પડતાં મારું આયુષ ખૂટયું."
મેં પૂછ્યું "એ તો ઠીક પણ તું અહીં ક્યારથી પડ્યો છે ?"
" સાહેબ, આમ તો મને આજ મળસ્કે અહીં લઈ આવ્યા છે પણ કદાચ રાતના એક- બે વાગે મારો વારો આવી જશે.મારા સગાને ટોકન આપ્યો છે લગભગ 35 મો નંબર છે એમ એ લોકો વાત કરતા હતા"
" સાહેબ હું ભાગ્યશાળી છું કે મૃત્યુ પછી પણ આપ જેવા ફરજ નિષ્ઠ,કર્તવ્ય પરાયણ, સરકારને વફાદાર શિક્ષકના દર્શન પામ્યો.
આપ શિક્ષક નહિ પણ મા સ્તર કહેવાની વધુ યોગ્યતા ધરાવો છો,
જેમ બાળકના જન્મથી મૃત્યુ સુધી મા બાળકની સંભાળ લે, એમ તમે જન્મ પછી "શીળીની રસી" ની ફરજ થી અગ્નિદાહ સુધીની ફરજ બજાવો છો જે મા ના સ્તર સુધીની હોય તમે માસ્તર સાચા.
લ્યો,ત્યારે મારા અંતિમ પ્રણામ એટલું બોલતાં શબે મારા ચરણસ્પર્શ કરવા હાથ લંબાવ્યો અને મડદું ફરી થ્રિ લ્હેર પ્લાસ્ટિકમાં પુર્વવત વીંટળાઈ ગયું.

 "હું તો પહેલેથીજ જાણતો હતો કે આ બધા રંગ-ઢંગ સારા નથી.એની લાઈફ સ્ટાઈલ નથી જોતા ?નવાબ જેવો પાનનો શોખ.પાનવાળાને ત્યાં પણ મોદીની દુકાનની જેમ ખાતું.ક્યારેક તો ભાંડો ફૂટેને ?"

બીજો કુદયો,"શુ જ્યોતિબેનને આ બધી ખબર નહિ હોય ?ઇ તો બિચારા ભગવાનનું માણસ છે."
ટોળામાંથી કોઈ એ જવાબ આપ્યો" એવું થોડું બને ધણી બેંક માંથી ઉચાપત કરે અને બૈરીને ખબર પણ ન હોય "?
અરે ભાઈ સાંઠ-ગાંઠ હોય જ "
પાછળથી કોઈ બોલ્યો "ઝાલાભાઈ એવા લાગતા નહોતા,પણ વિનાશ કાળે વિપરીત બુદ્ધિ"
કોઈ પીઢ વચ્ચે ટપકયા,"પાપનો ઘડો ભરાય ત્યારે ફૂટે, કોને ખબર છે જૂનાગઢથી બદલી અહીં કેમ થઈ હશે,ત્યાં પણ ટોપી ફેરવી હશે"
****
ભાવનગરના શાસ્ત્રીનગરના પોશ ઇલાકામાં મુખ્ય રસ્તા ઉપર આવેલ L/135 નંબરના મારા ટેનામેન્ટની બહાર લગભગ 1500 મકાનો ધરાવતી કોલોનીના મોટાભાગના લોકો ઉમટી પડ્યા,અને ઘરની સામે મોટું ટોળું ઉપર મુજબની ચર્ચા કરતા ઘરની અંદરની હિલચાલ કુતુહલતા પૂર્વક નિહાળતા હતા.
***
શનિવારનો દિવસ હતો.સાંજના છ-સાડા છ નો આરસો હતો.ત્યાં ઘર પાસે પોલીસની જીપ આવી ઉભી.જીપમાંથી પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર ઉતરી મારા ઘરમાં પ્રવેશ્યા.
બસ,પછી તો પૂછવુજ શુ ?તમાસાને તેડું હોય ? ધીમે ધીમે ઘર પાસે કુતૂહલતા પૂર્વક કોલોનીના લોકો ભેગા થવા માંડ્યા.
કોઈએ રેડ પડયાની વાત ચલાવી,તો કોઈએ બેંક માં કેશિયર હોવાને નાતે ઉચાપત કર્યાની ચર્ચા જોરશોરથી શરૂ કરી.
હું તથા મારા પત્ની મુકભાવે આ બધું જોતા હતા.પણ લાચાર હતા.
***
વાત એમ હતી કે એ સમયે ભાવનગરમાં સીટી ઇન્સ્પેક્ટર તરીકે સ્વ.મુ.કનકભાઈ નાણાવટી હતા.તેઓ અમારા જૂનાગઢના પડોશી તો ખરાજ ઉપરાંત મારા સ્વ.પિતાશ્રીના વિદ્યાર્થી પણ હતા.એટલુંજ નહિ પણ એમના પત્ની સ્વ.ઉષાબેન પણ મારા પિતાશ્રી પાસે જૂનાગઢમાં ભણી ગયા હોય અમારે ઘરજેવો સબંધ હતો.અચૂક દર પંદર દિવસે અમારે સહ પરિવાર એમને ઘરે જવાનું,અને રાત્રી ભોજન પતાવીને જ પાછું ફરવાનું.
તે દિવસે મુ.કનકભાઈ નજીકના ગામ વરતેજ ખાતે કોઈ ખૂન કેસની તપાસ માટે ગયા હતા.અને પાછા ફરતા મારી કોલોની રસ્તા માંજ આવતી હોય ,તેઓ મળવા,અને બેસવા આવેલ.પરંતુ ડયુટી ઉપર ગયા હોય,તેઓ ફૂલ યુનિફોર્મ માં હતા.તેથી લોકોને જુદો જુદો વહેમ પડ્યો,અને ઘર પાસે તમાશો યોજાયો.નાસ્તો-ચા પતાવી મુ કનકભાઈ જવા ઉભા થયા,ત્યારે મારી પીઠ ઉપર ધબ્બો મારી વિદાય લીધી ત્યારે મેં મુ.કનકભાઈને હાથ જોડીને વિનંતી કરી કે "સાહેબ,આપ ગમે ત્યારે ખુશીથી પધારજો પણ મહેરબાની કરી સિવિલ ડ્રેસ માં આવજો,આ તમારા યુનિફોર્મે મને વગર કારણે કોલોની માં બદનામ કરી મુક્યો.
મુ.કનકભાઈ હસી પડ્યા અને જવાબ આપતા કહ્યું." હું રોડ ઉપરથી શેરીમાં વળ્યો ત્યાંજ કોલોની વાળા ભેગા થઈને જોતા હતા કે પોલીસની જીપ ક્યાં ઉભે છે,તારી વાત સાચી છે.તમાસાને તેડું ન હોય.
આમ કહી હસતા હસતા છુટ્ટા પડ્યા,એ દ્રશ્ય જોઈ કોલોનીના લોકો ધીમે ધીમે વિખરાવા લાગ્યા.
"