જૈનો વિષે થોડું જાણવા જેવું

આમ તો હું સર્વધર્મમાં માનું છું
હિન્દુઓના તીર્થસ્થાનો તો ફર્યો જ છું પણ મુસ્લિમોની અજમેર સ્થિત ખ્વાજાસાહેબની દરગાહ હોય, કે ધોરાજીની લાલશાબાપુંની દરગાહ,કે પછી જુનાગઢના ઉપલા-નીચેના દાતારની દરગાહ હોય, ક્રિશ્ચયનના જુનાગઢ અને ગોવા સ્થિત ચર્ચ અને શીખોના વડોદરાના અને દિલ્હીની ચાંદનીચોક સ્થિત ગુરુદ્વારામાં પણ હું જઈ ચુક્યો છું,તેમ છતાં બચપનથી મને જૈનધર્મ વિષે થોડું જાણવાની ઉત્કંઠા હતી,અંતે નિવૃત્તિ પછી તે પૂરી થઇ,અને પાલીતાણાની એક વિશાળ,અદ્યતન,ધર્મશાળા,દેરાસર,અને સલગ્ન ભોજનશાળાના વહીવટી અધિકારીતરીકે મેં ફરજબજાવી,ત્યાં ફરજબજાવતા મને જૈનધર્મવિષે તથા તેઓનીપરિભાષા વિષે જાણવા
મળ્યું
દેશના શ્રીમંતધર્મો પૈકી એકધર્મ તે જૈન ધર્મ છે માત્ર આર્થિક રીતે જ નહીપણ ધર્મ અને સંસ્કારની દ્રષ્ટીએ પણ તે વિશ્વના શ્રેષ્ઠધર્મો પૈકી એક છે વૈભવ,અને ત્યાગ એ વિરોધાભાસી હોવા છતાં તે બન્નેનો સંગમ માત્ર અને માત્ર જૈન ધર્મમાંજ જોવા મળે છે ."ત્યાગીને ભોગવી જાણવાનો" સાચો સંદેશ આ એક માત્ર ધર્મે આપેલો છે. જૈન ધર્મમાં બે પંથ છે, શ્વેતાંબર અને દિગંબર
શ્વેતાંબરી સફેદ વસ્ત્રો ધારણ કરે છે,જયારે દિગંબર પંથી તદ્દન વસ્ત્રહીન,નગ્ન અને કુદરતી અવસ્થાના જોવા  મળે છે.
આપણે અહીં શ્વેતાંબરી જૈનની વાત કરશું

1. 
 

આપણે જેને મંદિર કહીએ છીએ,તેવા પોતાના ધાર્મિક સ્થળને  દેરાસરથી ઓળખે છે,પુજારીને તેઓ ગોઠીથી ઓળખે છે સાધુ/ સાધ્વીજીના નિવાસ સ્થાનને ઉપાશ્રય,અથવા,અપાસરો કહે છે જ્યાં સમૂહમાં સાધુ/ સાધ્વીજીઓ અલગથી રહેતા હોય છે.
આપણે  જેમ મંદિરમાં "હિંડોળા "કરવાનું ચલણ છે તેમ તેઓના તેવા શ્રુંગારને " આંગી " કહેવાય છે આંગી ધરવામાટે બોલીબોલાય છે અને સૌથી ઉંચી બોલીબોલનાર ભાગ્યશાળીને ભગવાનની આંગી ચડાવવાનો લાભમળે છે, આ બોલી રોકડ રૂપિયામાં નહી પણ "ઘીની બોલી" બોલાય છે (એક મણ ઘી એટલે રૂપિયા 2 તેવો ભાવ નક્કી થયેલો હોય છે )
મારી ઓફિસના ટેબલ પર એક માઈક રાખવામાં આવેલું જયારે પણ કોઈ સાધ્વીજી મહારાજનો તેમને ઘેર થી,કે કોઈ સગા-સંબંધીનો ફોન આવે ત્યારે તે નામ હું માઈકમાં બોલું એટલે થોડીવારે સાધ્વીજી પધારે, પરંતુ તેઓ પોતે ટેલીફોન પર વાત ન કરતા મારે દુભાષિયા તરીકે વાત કરવાની રહે,જયારે તેનું કારણ પૂછ્યું ત્યારે જાણવા મળ્યું કે સાધુ/ સાધ્વીજી વિદ્યુત સંચાલિત,કોઈ યાંત્રિક સાધનનો ઉપયોગ કરતા નથી હોતા તેથી તેમની વાત/ સંદેશો મારા દ્વારા જ કરવામાં આવતો ( હવે પરિસ્થિતિ જુદી છે,ખુદ મેં સાધ્વીજીના અપાસરેથી તેમને પોતાના મોબાઈલ ઉપર વાત કરતા જોયા છે) એક સમય એવો હતો કે સાધુ/ સાધ્વીજીઓ માટે ફોટા,ફિલ્મ,ટીવી,ટેલીફોન, કેમેરા,વિગેરે વર્જ્ય હતું,પણ કાળનાવહેણમાં ઘણી પ્રથાઓ લુપ્ત થતી ગઈ 
વાતની શરૂવાતમાં બન્ને પક્ષેથી પૂછે " શાતામાં છો ?" જેનો અર્થ મજામાં છો તેવો ઘટાવાય છે
સાધ્વીજીઓ કદી પોતે રાંધતા નથી હોતા,પરંતુ ભિક્ષામાગીને નિર્વાહ કરે છે.જેને "ગોચરી " લીધી કહેવાય છે એકજ પાત્રમાં બધીજ રસોઈ ભેગી લે છે, ચાહે તે પ્રવાહી હો, કે ઘન હોય મોટે ભાગે ગોચરી જૈનોને ત્યાંથીજ લેતા હોય છે તેમ છતાં સારા સંસ્કારી ધર્મિષ્ઠ, અન્ય હિંદુ ધર્મીઓને ઘેરથી પણ ગોચરી લેતા હોય છે, સાધુ/ સાધ્વીજીઓ મહારાજ સાહેબ અથવા મહારાજ સાહેબા વિશેષણથી ઓળખાય છે. ગોચરી પીરસવા (ભોજન આપવું )ને " ઓરવવું " અથવા " ઓરવ્યું " કહેવાય છે એમ મનાય છે કે સાધુ/ સાધ્વીજીને ઓરવવાનો  લાભ ભાગ્યશાળીને જ પ્રાપ્ત થાય છે. ચાતુર્માસ દરમ્યાન જયારે સાધુ/ સાધ્વીજી મહારાજ ભોજનાલયમાં ગોચરી લેવા આવે ત્યારે અચૂક હું સ્વેચ્છાએ ઓરવતો
એક મજાનો શબ્દ નવો જાણવા મળ્યો,ચાતુર્માસ દરમ્યાન આવેલા શ્રાવકો ભોજનશાળામાં ભોજન લેવા જાય તેને માટે "વાપર્યું " શબ્દ બોલાય છે ભોજનના સમયે શ્રાવકો મને પૂછતાં "કાં સાહેબ,વાપરી આવ્યા"અથવા "વાપરવા" ક્યારે જવું છે ?" (મતલબ,જમીઆવ્યા,કે જમવા ક્યારે જવું છે ?)
સાધ્વીજીઓ સિવેલ વસ્ત્ર નથી પહેરતા હોતા,માત્ર સફેદ વસ્ત્ર જ વિટાળે છે સાધ્વી તરીકે જે કપડા પહેરાય છે તેમાં, સફેદસાડીને "કપડો " કહેવાય છે ચણીયાને "સાડો" કહે છે અને બ્લાઉઝને કંચવો કહે છે .
પ્રત્યેક સાધુ સાધ્વીજીના,એક હાથમાં તુંબડા જેવું પાત્ર,અને બીજા હાથમાં લાકડી અને બગલમાં રૂંછડા
 વાળી પીંછી જોવામળશે આ લાકડીને " દાંડો " કહેવાય છે આ લાકડી ખાસ પ્રકારની હોય છે તેની ટોચ ઉપર પાંચ આંકા હોય છે.આ દાંડાના પાંચ આંકા ધર્મ નિયમના સૂચક રૂપે કંડારાયેલા હોય છે.
અને તે પાંચઆંક સાધ્વીજીને પાંચ નિયમની સતત યાદ અપાવે તે માટે હોય છે આ પાંચ નિયમ તે સત્ય,અસ્તેય(ચોરી ન કરવી)બ્રહ્મચર્ય,અપરિગ્રહ (સંગ્રહ ન કરવો),અને અહીસાનું પાલન,આ પાંચ નિયમોનું પાલન સધ્વીજીએ કરવાનું રહે છે તેની સતત યાદ આ દાંડો અપાવે છે  વિહાર કરતી સમયે તે સતત હાથમાં રાખવાનો હોય છે .બગલમાં રૂછ્ડા વાળી પીછીને "ઓઘો" કહેવાય છે આ ઓઘો સાવરણીની ગરજ સારે છે 

સાધુ,સાધ્વીઓ પગપાળાયાત્રા કરતાહોય છે,એક ગામથી બીજે ગામ પણ પદયાત્રા કરતા હોય છે જેને "વિહાર"કહે છે,પ્રતિ વર્ષ ચોમાસાના ચાતુર્માસપૂરતા તેઓ વિહાર ન કરતા એક જ સ્થાને સ્થિર થઈને રહે છે, વિહારદરમ્યાન કે ક્યારેયપણ તેઓ પગમાં જૂતાપહેરતા નથી સતત તાપમાંપણ તેઓ ઉઘાડાપગે વિહાર કરે છે સાધુ/ સાધ્વીજીઓ મોઢાઉપર સફેદકાપડની પટ્ટી બાંધે છે, જેને મુમતી કહેવાય છે,
જૈન ધર્મશાસ્ત્રોના નિયમ મુજબ  દરેક જૈનોએ  સૂર્યાસ્ત પહેલા જમી લેવું જરૂરી છે,સૂર્યાસ્ત પછી ભોજન ગ્રહણ કરવાનો શાસ્ત્ર માં નિષેધ છે, કેટલાક ચુસ્ત જૈનો સૂર્યાસ્ત પછી પાણી પણ પીતા નથી હોતા, સૂર્યાસ્ત પહેલા ભોજન લેવાના ક્ર્મને "ચોવ્યાર " કહેવાય છે,
દેરાસરે દર્શને જતા, ત્યાં જે સાધુ/સાધ્વીઓ, હોય તેમને જૈનો આદર પૂર્વક પગે લાગે છે તે સમયે આશીર્વાદ રૂપે દર્શનાર્થી ના માથા ઉપર હળદર જેવા પીળા રંગનો પાઉડર છાંટતા હોય છે, કદાચ તે સુખડનો પાવડર હોઈ શકે, તેને "વોસ્કેપ" કહેવાય છે,

જૈન સાધ્વીજી, સમુહમાં

"દીક્ષા લેવી " એ કપરું છે,એમ મનાયછે કે કોઈ પુણ્યશાળી આત્માંનેજ દીક્ષા લેવાનું સ્ફુરે છે,જેમાં સાંસારિક બધીજ મોહ,માયા, સગા, સબંધીઓને છોડીને સંયમી બ્રહ્મચર્ય જીવન પાળવું પડે છે.
દીક્ષા લેવાનો દિવસ સાધ્વીજી માટે સંસારિક જીવનનો અંતિમ દિવસ હોય છે અને તે દિવસે છેલ્લી વાર દીક્ષાર્થી સંસારિક સ્નાન કરે છે,દીક્ષા લીધાબાદ તેઓ કદી સ્નાન કરતા નથી,પણ એક જાડા કાપડના ટુકડાથી પોતાનું શરીર રોજ લુછી નાખે છે  સ્નાન કરવાથી જે જળનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે તેનાથી અનેક શુક્ષ્મ જીવાણુઓ નાશ પામતા હોય તેને હિંસા માનવામાં આવતી હોય તેઓ સ્નાન કરવું ટાળે છે
દીક્ષાલીધાબાદ દીક્ષાર્થીનું સંસારિક નામ બદલી નાખી તે જ રાશીપરથી ગુરુદ્વારા નવુંનામ આપવામાંઆવે છે તે પછીથી તે નવા નામથીજ ઓળખાય છે.

દીક્ષાર્થીની લોછ પ્રક્રિયા

લોછ

અનેક જૈન સાધુઓનેમાથે મુંડન જોતા હોઈએ છીએ તે કોઈ વાળંદ કે હજામ પાસે હજામત કરાવાતી નથી હોતી, પણ પ્રત્યેક જીવંત વાળને દાઢી મુછથી લઈને માથાના વાળ સુધી એક એક કરીને ખેંચીને ઉખેળવામાં આવે છે જે અત્યંત પીડાદાયક અને કષ્ટમય હોય છે તેને " લોછ " કહેવાય છે, લોછ પૂર્વે, સહેવાતી ગરમ રાખને મોઢા ઉપર લગાડી દેવામાં આવે છે જેથી પીડા ઓછી થાય લોછ સમયે કોઈને ત્યાં હાજર રહેવા દેવાતા નથી હોતા
દીક્ષાલેવી એ પરિવારમાટે મિશ્ર લાગણીની ઘટના હોય છે તેમછતાં સારા સારા ધનાટ્ય,અને ઉચ્ચ શિક્ષણ પામેલા નવયુવાનો અને યુવતીઓ દીક્ષાગ્રહણ કરે છે.મારા ત્યાનારહેણાંક દરમ્યાન એક ધનાટ્ય જૈનની એકમાત્ર સ્વરૂપવાનપુત્રી કે જે મુંબઈમાં મોડેલીંગના વ્યવસાયમાં અત્યંત લોકપ્રિય હતી અને અડલક કમાણી નાની ઉંમરે કરતી હતી  તે 23 વર્ષની યુવતી દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ત્યાં આવેલ,અમદાવાદમાં હાલમાં જ ડો,ક્રિશ્ના નામની,અતિ મોર્ડેન અને ફેશનેબલ યુવતીએ દીક્ષા લીધી,અબજોપતિ ઉદ્યોગપતિઓ,સોફ્ટવેર ઇન્જીનીયરો અને સારા નામાંકિત તબીબો પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી સંસારત્યાગ કર્યાના દાખલા છે.
ચાતુર્માસ દરમ્યાન મુંબઈ,રાજસ્થાન અને વિદેશથી પણ જૈનો આરાધના કરવા પાલીતાણા આવે છે
અને ત્યાની ભોજનશાળામાં જમે છે
આપણે  જેમ એક ટાંણા કરીએ છીએ તેમ તેઓ પણ તે રીતે કરતા હોય છે સવારના નાસ્તાને "નવકાશી "
કહે છે, અને સવારે ભોજન લઇ રાત્રે ન જમનારાઓ "એકાસણા " કર્યા કહેવાય, કેટલાક લોકો બન્ને સમય ભોજન લઈને "બેસણા" કરતા હોય છે
પાલીતાણાની મોટાભાગની જૈન ધર્મશાળાના ભોજનાલયમાં રાજસ્થાનીરસોયા હોય છે અતિ સ્વાદિષ્ટ,અને ધમધમાટ રસોઈ બનાવવામાટે જાણીતા હોય છે શુક્લ પક્ષ (સુદ ) પાંચમ આઠમ અને ચૌદશ તથા કૃષ્ણ પક્ષ(વદ)ના આઠમ અને ચૌદશના દિવસોમાં લીલોતરી શાક નથી બનતા હોતા
ચારે મહિના દરરોજ અલગ અલગ મિષ્ટાન અને ફરસાણ બનાવાય છે અને  સાંજે પણ,સવારે બનાવેલ મેનુ જ  બને છે છતાં વાસી,કે સવારનું વધેલું પીરસાતું નથી હોતું
 દરેક ધર્મશાળામાં રોજીંદા, અને સામાન્ય ભોજન બનાવતી ભોજનશાળા સમાંતર એક બીજી ભોજનશાળા પણ હોય છે, ઘણા તપસ્વીઓ તેલ-ઘી વિનાની રસોઈ જ જમીને એકાસણા કરતા હોય છે, દરેક અનાજ નો ઉપયોગ થવા છતાં, તેલ કે ઘી વિનાની તમામ રસોઈ બને છે અને કોઈ પણ વાનગીમાં લેશમાત્ર પણ તેલ ઘી વપરાતું નથી હોતું તેમ છતાં રવાના ઢોસા, મૌરૈયાના મુઠ્યા, શીગના ઢોકળા જેવી સ્વાદિષ્ટ રસોઈ તેઓ જમે છે તેને " આંબેલ " કહેવાય છે, આ આંબેલ રસોડાની સ્વચ્છતા,અને પવિત્રતા બેનમુન હોય છે
મારા રહેણાંક દરમ્યાન મેં તમામ જુદા જુદા રોજે નવતર મિષ્ટાન અને ફરસાણ પ્રેમથી આરોગ્ય પણ સૌથી વધુ સ્વાદિષ્ટ,અને પોષ્ટિક વાનગી મેં આજ સુધી ક્યાય ખાધી નથી, અને કદાચ ફરી ખાઇશ પણ નહી
જે " ગુંદનીપાથી " અથવા "પાથી" તરીકે ઓળખાય છે
હું રસોઈ ખાવા ઉપરાંત બનાવવાનો પણ શોખીન હોઉં,મેં બનતીવખતે રસોઈ ઘરમાં બેસીને તેની રીત જોઈ,
તે મુજબ કણીગુંદને શુદ્ધ ઘીમાં તળી,તેનો બારીક ભુક્કો કરવામાં આવે છે,અને પછી તેના પ્રમાણસર
(1 Kg ગુંદમાં 6 લીટર) દૂધમાં,પ્રમાણસર દળેલી સાકર,નાખી ઉકાળવામાં આવે છે,અને દૂધ અર્ધું ઉકળી ગયા પછી તેમાં ગુંદનો ભુક્કો ભેળવી,સતત હલાવ્યા કરાય છે દૂધ ઉકળી,બળીને જયારે માવા સ્વરૂપે તૈયાર થાય ત્યારે ખોબો ભરીને એલચીના દાણા,તથા તેટલાજ બદામ,પીસ્તાની કતરણ,અને કેસર ઉમેરવામાં આવે છે, જૈનોની આ પ્રિય વાનગી/ મિષ્ટાન છે.
હું જયારે પાલીતાણા જોડાયો ત્યારે મારું વજન 72, Kg હતું,પરંતુ ઓફીસમાં બેઠાળુ જીવન,અને શુદ્ધ ઘીની રોજ બન્ને ટાઈમ  મિષ્ટાનખાઈને ચાતુર્માસ દરમ્યાન મારું વજન 90 Kg થઇ ગયું
વધુ વજન વધીને તબિયત ન બગડે તે હેતુથી મેં જયારે સ્વેચ્છાથી ત્યાગપત્ર આપ્યું,
ત્યારે "માનધન (Honorarium)"તરીકે  મને એક તગડું બંધ ક્વર જયારે આપવામાં આવ્યું, ત્યારે તે કવર ખોલ્યા,વીના,કે તેનીઅંદરની રકમ જોયા ગણ્યા,કે જાણ્યાવિના,તે જ સંસ્થાતરફથી ચાલતા ધર્માદા દવાખાનામાં તે ક્વર આપી દીધું પ્રતિવર્ષ, મારી સ્વ,ધર્મપત્નીની તિથી, ભીમ અગીયારસના રોજ સારવાર,કે દવાની જરૂરિયાત હોય તેવા પ્રત્યેક સાધુ/ સાધ્વીજી અને યાત્રાળુઓની તે દિવસની સારવારનો ખર્ચ તે રકમના વ્યાજમાંથી,કરવામાં આવે છે  જે આજદિન સુધી ચાલુ છે


પાલીતાણા વિષે શું તમે આ જાણો છો ?

* શેત્રુંજય પર્વતએ આણદજી  કલ્યાણજી નામની જૈનપેઢીની અંગત માલિકીનો છે.
* શેત્રુંજયપર્વત પવિત્ર તીર્થસ્થાન માનવામાંઆવતું હોય,ચોમાસાના મહિનાઓમાં જીવ જંતુઓની હિંસા ન થાય તે હેતુથી ચાતુર્માસ પૂરો થતાસુધી તીર્થરાજ પર્વત ઉપર જૈનો જતાનથીઅને તે બંધ કરવામાં આવે છે

* ગુજરાતમાં જયારે ઘોડાગાડી નષ્ટપ્રાય થઇ ચુકી હતી ત્યારે પાલીતાણામાં સૌથી વધુ ઘોડા ગાડીનું   ચલણ હતું તે સમયે પાલીતાણા જેવડા નાનાગામમાં લગભગ 220 ઘોડાગાડી હતી આજે માત્ર 10/ થી12 છે
* પાલીતાણાનો ગુલકંદ વખણાય છે તે ગૃહઉદ્યોગતરીકે ત્યાં વિકસ્યો છે
* એકસમયે પાલીતાણા હાર્મોનિયમના ઉદ્યોગમાટે જાણીતું હતું,ત્યાં શ્રેષ્ઠ હાર્મોનિયમ બનતા હતા
જુનાગઢના હવેલીસંગીતનામાહિર,શ્રી વિઠલભાઈ બાપોદરાપાસે પાલીતાણાની બનાવટનું હાર્મોનિયમ હતું સાંભળવાપ્રમાણે સંગીતકાર કલ્યાણજી -આણદજીનું વર્ષો પહેલા,ગુજરાતીજૈન સમાજદ્વારા સન્માન કરાયું હતું, ત્યારેતેને પાલીતાણા Made હાર્મોનિયમ ભેટ અપાયું હતું
* અગાઉ રાજાશાહીનાસમયમાં પાલીતાણા એકસ્વતંત્ર સ્ટેટહતું સ્ટેટનીબેંક સ્ટેટ બેંક ઓફ પાલીતાણા, તરીકે ઓળખાતી તેમાં કામકરતાકર્મચારીમાં જે જ્ઞાતિએ  દરબારહોય તેને અન્ય કર્મચારી કરતા રૂપીઓ 1/ પગાર વધારે અપાતો
* પાલીતાણા સ્ટેટનું સૌથીજુનું બિલ્ડીંગ ત્યાની માનસિંહજી હોસ્પિટલ,આજે પણ એવીજ અડીખમ ઉભી છે
* રાજસ્થાની,અને કચ્છી ભરતકામનો ગૃહઉદ્યોગ આજેપણ ત્યાં ધમધમે છે ચણીયા-ચોળી,ટ્રેડીશનલ ડ્રેસીસ,કે નવરાત્રીમા પહેરવા લાયક સુંદર ઝાકઝમાળવાળા ભરતકામની સાડી,ચુંદડી,કે ઓઢણી આજે પણ.ત્યાં વહેંચાય છે

    * રજવાડાના સમયમાં દેશી નાટક કંપનીઓનું ચલણ હતું,જે જમાનામાં પુરુષો સ્ત્રીનુંપાત્ર ભજવતા,તે સમયમાં પાલીતાણામાંપણ એક નાટક કંપની હતી  જે " પાલીતાણા નાટક કંપની "તરીકે જાણીતી હતી.