સાહિત્યના બે પ્રકાર ગણાય, - ગદય, અને પદય.
પ્રચીન કાળથી પદય રચાનો તો થતી જ હતી, એમાં મુખત્વે રાસ ભજન , ગરબી, આખ્યાન, પદયવાર્તા પ્રબંધ,પદ વિગેરે પ્રચલિત હતા મીરાંબાઈ (1498-1547) દરમ્યાન લખેલાં મૂળપદો મુખત્વે વ્રજ અને મારવાડી ભાષામાં લખાયેલા છે. તેમ છતાં કૃષ્ણ ભક્તિના ઘણા ભજનો એમણે હિન્દી, તથા ગુજરાતી ભાષામાં પણ લખેલા છે." હાંરે કોઈ માધવ લ્યો ,,,, " એ મીરાંનું પ્રચલિત ભજન છે
આજ રીતે પ્રાચીન કાળમાં નરસિંહ મહેતાના ભજનો પણ પ્રચલિત છે " વૈષ્ણવ જન તો,,,,,," આપણું રાષ્ટ્રીય ભજન છે.નરસિંહ મેહતા ગુજરાતી ભાષાના પહેલા કવિ હતા " જે ગમે જગતગુરુ દેવ જગદીશને ,,,, " જેવા અર્થ પૂર્ણ ભજન નરસિંહ ની ભેટ છે
અર્વાચીન કાળમાં સાહિત્યનો વિકાસ થતા અનેક સાહિત્ય સ્વરૂપનો વિકાસ થયો, સોનેટ, આઇડિયલ, વિગેરે પશ્ચિમમાંથી આપણે ત્યાં ઉતરી આવ્યા, હાઈકુ, ગઝલ, આદિ કાવ્ય સ્વરૂપો પણ પશ્ચિમની ભેટ છે
હવે કાવ્ય ના પ્રકારો ઉપર નજર ફેરવીએ
કવિતા, કે કાવ્ય ના મુખત્વે આ પ્રમાણે દશ પ્રકારો છે
(1) મુક્તક (2) હાઈકુ કાવ્ય સ્વરૂપ (3)પદ અને ભજન (4) ગીત રચના (5) સોનેટ કાવ્ય સ્વરૂપ (6) ગઝલ કાવ્ય સ્વરૂપ, (7) ચિંતનોર્મિ કવિતા (Reffective Lyric ) (8) નાટયોર્મિ કવિતા (Drametic Lyric)
(9) વિરહોર્મિ કવિતા અને તેના પ્રભેદો (10) ખંડકાવ્ય સ્વરૂપ,
(1) મુક્તક :- મુક્તક એટલે મોતી। નમણું નાજુક છતાં કિંમતી, કાવ્ય પ્રકાર મુક્તક પણ એવું જ સ્વરૂપ છે.
ઊર્મિકાવોના પેટા પ્રકારમાં કદાચ સૌથી નેનો કાવ્ય પ્રકાર મુક્તકનો છે મુક્તકનું સ્વતંત્ર કાવ્ય સ્વરૂપ છે.
કોઈ પણ વિષય મુક્તકમાં અજમાવી શકાય છે મુક્તકનો કાવ્ય પ્રકાર મૂળ સંસ્કૃત સાહિત્યની ઉપલબ્ધી છે
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જગન્નાથ તથા અમારું જેવા સર્જકો પાસેથી ભરપૂર માત્રામાં મુક્તકો મળે છે
ગુજરાતી ભાષામાં બળવંતરાય ઠાકોર રામનારાયણ પાઠક વિગેરે કવિઓએ કાવ્યના આ પ્રકારને વિકસાવ્યા છે આ ઉપરાંત ઘણા કવિઓએ મુક્તકો લખ્યા છે. દા.ત.
(1) વેદનાથી બળી ખાખ થવું ના,ધૂંઘવાવું છે ,
ભસ્મરાશિ નહીં મૂકી ધૂપની ગંધ જાવું છે (જયંત પાઠક )
(2) એકલ ખાવું, એકલ જોવું ,એકલ રમવું ઈશ ,
એકલ વાટે વિચરવું , કરમ કદી ન લખીશ (સ્નેહ રશ્મિ )
(2) હાઈકુ કાવ્ય સ્વરૂપ :- મૂળ જાપાન ના આ કાવ્ય સ્વરૂપનો રસપ્રદ ઇતિહાસ છે. હાઈકુનો ઇતિહાસ આશરે 700 વર્ષ જૂનો છે મહાન જાપાનીઝ કવિ બાશો (1644-1694)દ્વારા હૈકુ નો પ્રારંભ થયો હૈકુ પૂર્વે જાપાનમાં એવો એક બોજો કાવ્ય પ્રકાર પ્રચલિત હતો એનું નામ "તાન્કા " હતું, એ સમયે જાપાનમાં રાજાશાહી હતી આપણે ત્યાં જેમ રાજાઓને રીઝવવા, અને ખુશ કરવા માટે દુહા લલકારીને ભાટ-ચરણો બક્ષીશ મેળવતા હતા એવી જ રીતે જાપાનમાં રાજાઓને પ્રસન્ન કરવા માટે કવિઓ "તાન્કા "પ્રકારના કાવ્ય નો ઉપયોગ કરતા, હાઇકુ શબ્દ મૂળ જાપાનીઝ શબ્દ "હોકકુ " માંથી આવ્યો છે જેનો અર્થ " પ્રારંભિક કાવ્ય પંક્તિ " એવો થાય છે હાઈકુ શબ્દનો બીજો અર્થ "એક પંક્તિની કાવ્યોક્તિ " એવો પણ થાય છે
હાઈકુની રચના સાડી સંક્ષિપ્ત અને ધ્વનિપૂર્ણ હોય છે એની વિષેસતા એ છે કે એમાં ઉપસતું ચિત્ર વાચકના ચિત્તમાં અવનવા સંવેદનો ધ્વનિત કરેછે તેનો પ્રત્યેક શબ્દ સૌંદર્યચિત્ર ઉપસાવતો જઈને સત્તર અક્ષરના ગુચ્છ વડે એક અપૂર્વ અનુભવ ઉભો કરે છે અદભુત પ્રકૃતિ સૌંદર્યના દર્શને થતો સ્તબ્ધતાનો અનુભવ એકી શ્વાસે બોલાતી સત્તર અક્ષરની ત્રણ પંક્તિમાં ઝીલાય છે. હાઈકુ ની રચના આ પ્રમાણે હોય છે
(1) રાખી જળને (2) હીરોશીમાની
બહાર ,હોળી જળે રજ લઈ જનમાં
તરતી જાય ઘૂમે વસન્ત !
આમ હાઈકુની શબ્દ રચના 5- 7-5 શબ્દોની ગોઠવણીથી ગૂંથાય છે
(3) પદ અને ભજન:- ઊર્મિ કવિતાના પેટા પ્રકારમાં પદનો ચોક્કસ સમાવેશ થઇ શકે આગળ કહ્યું એમ પ્રાચીન કાળમાં મીરા અને નરસિંહના પદ ભગવત ભક્તિ માટે લખાયેલા છે અર્વાચીન યુગમાં આદ્યં સર્જકો દલપતરામ અને નર્મદથી શરૂ થતી આ પ્રકારની કવિતા કલાપી, ઉમાશઁકર, સુન્દરમ,સ્નેહરશ્મિ વિગેરે પાસેથી મળે છે રાજેન્દ્ર શાહ ની પણ કેટલીક પંક્તિઓ માથ પણ જોવા મળે છે પદની વિષયગત લાક્ષણિકતા એમાં વ્યક્ત થતી ઈશ્વર આરાધના છે
ભજન પણ મુખત્વે આજ પ્રકારની કાવ્ય રચનાનો પ્રકાર છે, સંસ્કૃત ધાતુ भज ઉપરથી ભજવું પરથી ભજન શબ્દ આવ્યો જણાય છે ઇષ્ટદેવની આરાધના કે ભજવા માટે આ પ્રકારની રચના થઇ છે પ્રાચીન યુગ ઉપરાંત અર્વાચીન યુગમાં ભજનોનું ખેડાણ થતું રહ્યું છે મેઘાણી, સુન્દરમ,કરસનદાસ માણેક,સરોદ, મકરન્દ દવે, બાલમુકુન્દ દવે, જેવા અનેક કવિઓએ ભજન રચનાઓ આપી છે મેઘણીનું " ઘણ રે બોલે ને એરણ સાંભળે "
કરસનદાસ માણેકનું "હરિના લોચનિયાં "વી. ઉત્તમ નમૂના છે
(4) ગીત રચના : માનવ હૃદયની ઉર્મિઓને વ્યક્ત થવા ગીતનો આશ્રય પુરાતન કાળથી મળ્યો છે માત્ર આપણા ગુજરાતની જ વાત કરીએ તો અનેક ભાવેન્મેષો અને વિષયના ઉદ્દગારો લોક સાહિત્યમાં સાંપડ્યા છે સંગીત અને કવુતા એ ઉભયના કલાતત્વોને પોતાના વિશિષ્ટતાથી સમાવી લઈ ગીત પોતાનું સ્વરૂપ સાધે છે આ રીતે સિદ્ધ થતા સ્વરૂપમાં એકી સાથે ત્રિવિધ તત્વોનો સમન્વય થાય છે આ ત્રણ તત્વો એટલે કવિતા, ગીત અને સંગીત ગીત એ ઊર્મિ કાવ્યોનો જ એક પ્રકાર છે તેથી ઊર્મિ કાવ્યોના બધા જ ઘટકો તેમાં અપેક્ષિત હોય છે નરસિંહ મેહતાના કેટલા પદ ની રચના એ પ્રકારની છે " અખિલ બ્રહ્માંડમાં "જેવી કેટલીક કૃતિઓ તેનું દ્રષ્ટાંત છે વિચાર અને ચિંતન તત્વનો સમુચિત સમનન્વય સાધતી રચનાઓ , જેમકે " નિરખને ગગનમાં "
"હરિનો મારગ "ભક્તિ જેવી પંખીણી " આદિ રચનાઓ એ પ્રકારની છે. અર્વાચીન ગીત રચનામાં ન્હાનાલાલ ની કાવ્ય કૃતિ "વિરાટનો હિંડોળો "અને "ફૂલડાં કટોરી "ગીત શક્તિનો યોગ્ય ઉન્મેષ જણાય છે.
ઘટના પ્રધાન ગીત રચનાઓમાં " નાગ દમન "લોક સાહિત્યમાં "મોટા ખોરડાં "સુન્દરમ કૃત "રૂડકી" અને મેઘાણી ની " છેલ્લી સલામ "વિગેરે આ વિભાગમાં સમાવી શકાય
(5) સોનેટ કાવ્ય સ્વરૂપ :- સોનેટનો જન્મ 13મી સદીમાં ઇટાલીમાં પ્રખાત કવિ ગ્વીતોની ના હાથે થયો મનાય છે ત્યાંથી આ કાવ્ય સ્વરૂપ દુનિયાના મોટાભાગના દેશો સુધી વિકસ્યું,દાન્તે અને પેટ્રાર્ક જેવા સર્જકોએ સૉનેટના કાવ્ય સ્વરૂપને પુરસ્ક્રુત કરવામાં યોગદાન આપ્યું આ કાવ્ય સ્વરૂપ ધીમે ધીમે સ્પેન, પોર્ટુગલ, અને ફાંસ સુધી પહોંચ્યું, 15 મી સદીમાં જર્મનીમાં પણ એ એટલું જ પ્રચલિત થયું એક મત પ્રમાણે ફ્રેન્ચ ભાષા શબ્દ "SONNETTE " માંથી SONNET શબ્દ થયાનું મનાય છે સોનેટનું બંધારણ 14 પંક્તિ નું હોય છે.
ગુજરાતીમાં સોનેટનો પ્રારંભ બળવાનરાય ઠાકોર દ્વારા થયેલો ગુજરાતીમાં સોનેટ ઉતસરનાર શ્રી "કાન્ત" અને બ.ક.ઠાકોર હતા બંગાળી તથા મરાઠી ભાષામાં પણ સોનેટ લખાયા છે મૂળભૂત રીતે સોનેટ એ ઊર્મિ કાવ્ય નો એક ભાગ છે.સૉનેટનું બંધારણ 14 પંક્તિનું હોય છે ગુજરાતી માં સોનેટ સર્જકોમાં ઠાકોર સિવાય
રા.વિ પાઠક, ચં. ચી. મેહતા,ઉમાશંકર જોશી,સુન્દરમ,રામપ્રસાદ શુક્લ, મનસુખલાલ ઝવેરી,સુંદરજી બેટાઈ,શ્રીધરાણી ,પ્રહલાદ પારેખ, હરિશ્ચંદ્ર ભટ્ટ રાજેન્દ્ર શાહ,ઉશનસ,નિરંજન ભગત, બાલમુકુન્દ દવે , જયંત પાઠક,ચિનુ મોદી,રમેશ પારેખ, શશી શિવમ,ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા જેવા સર્જકોનું યોગદાન છે
(6) ગઝલ કાવ્ય સ્વરૂપ:- ગુજરાતી કાવ્ય સ્વરૂપમાં ગઝલ સૌથી લોકપ્રિય કાવ્ય પ્રકાર છે
અરબી ભાષામાં ગઝલ શબ્દનો અર્થ પ્રિય પાત્ર સાથે પ્રેમાલાપ કરવો એવો થાય છે આ સ્વરૂપ પર્શિયન,અરબી, અને ફારસી ભાષા માંથી આપણે ત્યાં આવ્યુ છે ગઝલનો મુખ્ય વિષય પ્રેમ હોય છે પ્રેમની કબૂલાત અહેસાસ, પ્રિય પાત્રના મિલનની ઉત્કંઠા મિલન ના સમયની અનુભૂતિ પ્રેમની મસ્તી,પ્રેમની આરઝૂ પ્રિય પાત્રનો વિરહ અને તેની વેદના-વ્યથા ક્યારેક પ્રિય પાત્રની બેવફાઈ વિગેરે ગઝલના મુખ્ય વિષયો રહ્યા છે વિષય સંકુચિતતા ના કારણે ગઝલમાં એકવિધતા , કૃત્રિમતા, ચીલા ચાલુ શૈલી દેખાય છે તમે જો જો મોટેભાગે સાકી, શમા, જામ,શરાબ, સાહિલ,ખૂન, ખંજર દામન , વિગેરે શબ્દો ખોબેને ધોબે વપરાય છે.
ગુજરાતીમાં ગઝલ ની શરૂઆત કરનાર બાલાશંકર કંથારીયા,મણિલાલ કલાપી ,બોટાદકર,ખબરદાર, લલિત, ન્હાનાલાલ વિગેરે અગ્ર સ્થાને છે.મણિલાલ ની " કઇ લાખો નિરાશામાં અમ્ર આશા છુપાઈ છે , ખફા ખન્જન સન્માનમાં રહમ ઊંડી લપાઈ છે " વિખ્યાત છે કલાપીની "આપણી યાદી " પણ જાણીતી છે તો મેઘાણીની " નથી જાણ્યું અમારે પંથ શી આફત પડી છે , ખબર છે એટલી જ કે માતની હાકલ પડી છે " એવી રાષ્ટ્ર ભક્તિની ગઝલ પણ આપણ ને મળી છે
ગઝલની દુનિયાનો પાયાનો પથ્થર એટલે અમૃત ઘાયલ એ ઉપરાંત આદિલ મન્સૂરી,મનહર મોદી ચિનુ મોદી, રાજેન્દ્ર શુક્લ , મનોજ ખંઢેરીયા ને ભૂલી શકાય નહીં
(7) ચિન્તનોર્મિ કાવ્ય:- કાવ્યમાં કેલીકવાર ચિંતન પ્રેરક અંતગઁવા વિચાર ગહન વિષયનું નિરૂપણ થતું હોય છે એવી કૃતિઓમાં સ્વાભાવિક રીતેજ વિચાર કે ચિંતન તત્વનું મહત્વ વિશેષ હોવાનું ચિંતન કવિતામાં કેટલીકવાર બૌદ્ધિક અનુભૂતિ, અધ્યાત્મ અનુભૂતિ Intellectual Experience ને વિષયવસ્તુ રૂપે પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે.
નરસિંહ મેહતા ના જ્ઞાનના પદોમાં આધ્યાત્મિક કાવ્યોના નમૂના મળે છે મીરાંબાઈના પદોમાં પણ અધ્યાત્મ ઝળકે છે ગાંધી યુગના પ્રમુખ કવિઓમાં ઉમાશંકર જોશી અને સુન્દરમ અગ્રીમ સ્થાને છે ઉમાશંકરનું "વિશ્વશાંતિ " એનો નમૂનો છે એ ઉપરાંત મેઘાણી, મનસુખલાલ ઝવેરી, કરસનદાસ માણેક, સુંદરજી બેટાઈ, વિગેરે કવિઓએ પણ ચિંતનોર્મિ કવિતા આપી છે.
(8) નાટયોર્મિ કવિતા :- (Drametic Lyric ) જગતમાં સૌથી પ્રાચીન સાહિત્ય સ્વરૂપોમાં મહાકાવ્યની સાથેજ સ્થાન પામે એવું બીજું સ્વરૂપ નાટ્ય પ્રકારનું છે નાટકમાં વાસ્તવિક જીવનના દ્રશ્યો નો આભાસ રચવાની એક વિશિષ્ઠ ખૂબી છે. કવિતા જયારે વિશિષ્ઠ શક્તિનો વિનિયોગ કહે છે ત્યારે તે નાટ્ય રચનાની નજીક પહોંચે છે નિરંજન ભગતની "આંધળો " "પતિયોં " વિહરે કવિતાને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય
(9) વિરહોર્મિ કવિતા અને તેના પ્રભેદો :-વિરહ ઊર્મિ કવિતાના જુદા જુદા જે મુખત્વે નીચે મુજબ ગણાવી શકાય,
1 સ્મૃતિ લેખ :- મૃત્યુ જન્ય શોક પ્રદર્શિત ટૂંકી કવિતાઓ આ પ્રકાર માં આવેછે, પ્રિયજન ના પાળિયા ,દહેરી, સમાધિ, છત્રી, કબર કે તેના જેવી સ્મૃતિ ચિન્હ માં કોતરાયેલી હોય છે.ગ્રીક ભાષા માં તેને EPITAPH કહે છે.
ગુજરાતી માં તેને સ્મૃતિ લેખ કહે છે
2 રાજીયા - મરશિયા પરિવાર જનનું અવસાન ના તિવ્ર શોક દર્શાવતા આ કાવ્યને રાજીયા અથવા મરશિયા કહેછે અંગ્રેજીમાં તેને DIRGE કહે છે
3 વિષાદ કાવ્ય સ્વજન ના મૃત્યુ નિમિત્તે લખાતા કાવ્યો નો આ પ્રકાર છે વિષાદ કાવ્યો વિલાપ કાવ્યો સાથે નજીક નો સબંધ છે "અજ વિલાપ "અને "રતિ વિલાપ " આ પ્રકારના કાવ્યો છે બાલમુકુન્દ દવે નું "જૂનું ઘર ખાલી કરતાં " પણ કવિની વ્યથા વર્ણવતું આ ગીત આ આવે છે.
4 પત્ર કવિતા :-(EPISTLE) વિરહ વ્યથા વર્ણવતા કાવ્યનો આ એક પ્રકાર છે શ્રીમતી હીરાબેન પાઠક નો કાવ્ય સંગ્રહ "પરલોકે પત્ર " આ પ્રકારનો ગણાય છે."આંધળી માં નો કાગળ "પણ એજ પ્રકારમાં આવે
5 કરૂણ પ્રશસ્તિ :- વિર્હોરમી કાવ્ય નો આ પ્રકાર શોક અને વ્યથા વર્ણવતું દીર્ઘ સ્વરૂપ છે,
10 ખંડ કાવ્ય :- ગુજરાતી કાવ્ય સ્વરૂપમાં ખંડકાવ્ય એ વિશિષ્ઠ કાવ્ય પ્રકાર છે પહેલું ખંડકાવ્ય કાન્ત દ્વારા રચાયું સંસ્કૃતમાં કાલિદાસે "મેઘદૂત "અને ઋતુસંહાર" પણ ખંડકાવ્યો જ છે કાન્ત ના ઉત્તરા અભિમન્યુ અને "વસંત વિજય "આ પ્રકારના છે
કલાપી, નરસિંહરાવ, બોટાદકર, સુન્દરમ ઉમાશંકર વિગેરે એ ઉત્તમ ખેડાણ આ દિશામાં કર્યું છે
પ્રચીન કાળથી પદય રચાનો તો થતી જ હતી, એમાં મુખત્વે રાસ ભજન , ગરબી, આખ્યાન, પદયવાર્તા પ્રબંધ,પદ વિગેરે પ્રચલિત હતા મીરાંબાઈ (1498-1547) દરમ્યાન લખેલાં મૂળપદો મુખત્વે વ્રજ અને મારવાડી ભાષામાં લખાયેલા છે. તેમ છતાં કૃષ્ણ ભક્તિના ઘણા ભજનો એમણે હિન્દી, તથા ગુજરાતી ભાષામાં પણ લખેલા છે." હાંરે કોઈ માધવ લ્યો ,,,, " એ મીરાંનું પ્રચલિત ભજન છે
આજ રીતે પ્રાચીન કાળમાં નરસિંહ મહેતાના ભજનો પણ પ્રચલિત છે " વૈષ્ણવ જન તો,,,,,," આપણું રાષ્ટ્રીય ભજન છે.નરસિંહ મેહતા ગુજરાતી ભાષાના પહેલા કવિ હતા " જે ગમે જગતગુરુ દેવ જગદીશને ,,,, " જેવા અર્થ પૂર્ણ ભજન નરસિંહ ની ભેટ છે
અર્વાચીન કાળમાં સાહિત્યનો વિકાસ થતા અનેક સાહિત્ય સ્વરૂપનો વિકાસ થયો, સોનેટ, આઇડિયલ, વિગેરે પશ્ચિમમાંથી આપણે ત્યાં ઉતરી આવ્યા, હાઈકુ, ગઝલ, આદિ કાવ્ય સ્વરૂપો પણ પશ્ચિમની ભેટ છે
હવે કાવ્ય ના પ્રકારો ઉપર નજર ફેરવીએ
કવિતા, કે કાવ્ય ના મુખત્વે આ પ્રમાણે દશ પ્રકારો છે
(1) મુક્તક (2) હાઈકુ કાવ્ય સ્વરૂપ (3)પદ અને ભજન (4) ગીત રચના (5) સોનેટ કાવ્ય સ્વરૂપ (6) ગઝલ કાવ્ય સ્વરૂપ, (7) ચિંતનોર્મિ કવિતા (Reffective Lyric ) (8) નાટયોર્મિ કવિતા (Drametic Lyric)
(9) વિરહોર્મિ કવિતા અને તેના પ્રભેદો (10) ખંડકાવ્ય સ્વરૂપ,
(1) મુક્તક :- મુક્તક એટલે મોતી। નમણું નાજુક છતાં કિંમતી, કાવ્ય પ્રકાર મુક્તક પણ એવું જ સ્વરૂપ છે.
ઊર્મિકાવોના પેટા પ્રકારમાં કદાચ સૌથી નેનો કાવ્ય પ્રકાર મુક્તકનો છે મુક્તકનું સ્વતંત્ર કાવ્ય સ્વરૂપ છે.
કોઈ પણ વિષય મુક્તકમાં અજમાવી શકાય છે મુક્તકનો કાવ્ય પ્રકાર મૂળ સંસ્કૃત સાહિત્યની ઉપલબ્ધી છે
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જગન્નાથ તથા અમારું જેવા સર્જકો પાસેથી ભરપૂર માત્રામાં મુક્તકો મળે છે
ગુજરાતી ભાષામાં બળવંતરાય ઠાકોર રામનારાયણ પાઠક વિગેરે કવિઓએ કાવ્યના આ પ્રકારને વિકસાવ્યા છે આ ઉપરાંત ઘણા કવિઓએ મુક્તકો લખ્યા છે. દા.ત.
(1) વેદનાથી બળી ખાખ થવું ના,ધૂંઘવાવું છે ,
ભસ્મરાશિ નહીં મૂકી ધૂપની ગંધ જાવું છે (જયંત પાઠક )
(2) એકલ ખાવું, એકલ જોવું ,એકલ રમવું ઈશ ,
એકલ વાટે વિચરવું , કરમ કદી ન લખીશ (સ્નેહ રશ્મિ )
(2) હાઈકુ કાવ્ય સ્વરૂપ :- મૂળ જાપાન ના આ કાવ્ય સ્વરૂપનો રસપ્રદ ઇતિહાસ છે. હાઈકુનો ઇતિહાસ આશરે 700 વર્ષ જૂનો છે મહાન જાપાનીઝ કવિ બાશો (1644-1694)દ્વારા હૈકુ નો પ્રારંભ થયો હૈકુ પૂર્વે જાપાનમાં એવો એક બોજો કાવ્ય પ્રકાર પ્રચલિત હતો એનું નામ "તાન્કા " હતું, એ સમયે જાપાનમાં રાજાશાહી હતી આપણે ત્યાં જેમ રાજાઓને રીઝવવા, અને ખુશ કરવા માટે દુહા લલકારીને ભાટ-ચરણો બક્ષીશ મેળવતા હતા એવી જ રીતે જાપાનમાં રાજાઓને પ્રસન્ન કરવા માટે કવિઓ "તાન્કા "પ્રકારના કાવ્ય નો ઉપયોગ કરતા, હાઇકુ શબ્દ મૂળ જાપાનીઝ શબ્દ "હોકકુ " માંથી આવ્યો છે જેનો અર્થ " પ્રારંભિક કાવ્ય પંક્તિ " એવો થાય છે હાઈકુ શબ્દનો બીજો અર્થ "એક પંક્તિની કાવ્યોક્તિ " એવો પણ થાય છે
હાઈકુની રચના સાડી સંક્ષિપ્ત અને ધ્વનિપૂર્ણ હોય છે એની વિષેસતા એ છે કે એમાં ઉપસતું ચિત્ર વાચકના ચિત્તમાં અવનવા સંવેદનો ધ્વનિત કરેછે તેનો પ્રત્યેક શબ્દ સૌંદર્યચિત્ર ઉપસાવતો જઈને સત્તર અક્ષરના ગુચ્છ વડે એક અપૂર્વ અનુભવ ઉભો કરે છે અદભુત પ્રકૃતિ સૌંદર્યના દર્શને થતો સ્તબ્ધતાનો અનુભવ એકી શ્વાસે બોલાતી સત્તર અક્ષરની ત્રણ પંક્તિમાં ઝીલાય છે. હાઈકુ ની રચના આ પ્રમાણે હોય છે
(1) રાખી જળને (2) હીરોશીમાની
બહાર ,હોળી જળે રજ લઈ જનમાં
તરતી જાય ઘૂમે વસન્ત !
આમ હાઈકુની શબ્દ રચના 5- 7-5 શબ્દોની ગોઠવણીથી ગૂંથાય છે
(3) પદ અને ભજન:- ઊર્મિ કવિતાના પેટા પ્રકારમાં પદનો ચોક્કસ સમાવેશ થઇ શકે આગળ કહ્યું એમ પ્રાચીન કાળમાં મીરા અને નરસિંહના પદ ભગવત ભક્તિ માટે લખાયેલા છે અર્વાચીન યુગમાં આદ્યં સર્જકો દલપતરામ અને નર્મદથી શરૂ થતી આ પ્રકારની કવિતા કલાપી, ઉમાશઁકર, સુન્દરમ,સ્નેહરશ્મિ વિગેરે પાસેથી મળે છે રાજેન્દ્ર શાહ ની પણ કેટલીક પંક્તિઓ માથ પણ જોવા મળે છે પદની વિષયગત લાક્ષણિકતા એમાં વ્યક્ત થતી ઈશ્વર આરાધના છે
ભજન પણ મુખત્વે આજ પ્રકારની કાવ્ય રચનાનો પ્રકાર છે, સંસ્કૃત ધાતુ भज ઉપરથી ભજવું પરથી ભજન શબ્દ આવ્યો જણાય છે ઇષ્ટદેવની આરાધના કે ભજવા માટે આ પ્રકારની રચના થઇ છે પ્રાચીન યુગ ઉપરાંત અર્વાચીન યુગમાં ભજનોનું ખેડાણ થતું રહ્યું છે મેઘાણી, સુન્દરમ,કરસનદાસ માણેક,સરોદ, મકરન્દ દવે, બાલમુકુન્દ દવે, જેવા અનેક કવિઓએ ભજન રચનાઓ આપી છે મેઘણીનું " ઘણ રે બોલે ને એરણ સાંભળે "
કરસનદાસ માણેકનું "હરિના લોચનિયાં "વી. ઉત્તમ નમૂના છે
(4) ગીત રચના : માનવ હૃદયની ઉર્મિઓને વ્યક્ત થવા ગીતનો આશ્રય પુરાતન કાળથી મળ્યો છે માત્ર આપણા ગુજરાતની જ વાત કરીએ તો અનેક ભાવેન્મેષો અને વિષયના ઉદ્દગારો લોક સાહિત્યમાં સાંપડ્યા છે સંગીત અને કવુતા એ ઉભયના કલાતત્વોને પોતાના વિશિષ્ટતાથી સમાવી લઈ ગીત પોતાનું સ્વરૂપ સાધે છે આ રીતે સિદ્ધ થતા સ્વરૂપમાં એકી સાથે ત્રિવિધ તત્વોનો સમન્વય થાય છે આ ત્રણ તત્વો એટલે કવિતા, ગીત અને સંગીત ગીત એ ઊર્મિ કાવ્યોનો જ એક પ્રકાર છે તેથી ઊર્મિ કાવ્યોના બધા જ ઘટકો તેમાં અપેક્ષિત હોય છે નરસિંહ મેહતાના કેટલા પદ ની રચના એ પ્રકારની છે " અખિલ બ્રહ્માંડમાં "જેવી કેટલીક કૃતિઓ તેનું દ્રષ્ટાંત છે વિચાર અને ચિંતન તત્વનો સમુચિત સમનન્વય સાધતી રચનાઓ , જેમકે " નિરખને ગગનમાં "
"હરિનો મારગ "ભક્તિ જેવી પંખીણી " આદિ રચનાઓ એ પ્રકારની છે. અર્વાચીન ગીત રચનામાં ન્હાનાલાલ ની કાવ્ય કૃતિ "વિરાટનો હિંડોળો "અને "ફૂલડાં કટોરી "ગીત શક્તિનો યોગ્ય ઉન્મેષ જણાય છે.
ઘટના પ્રધાન ગીત રચનાઓમાં " નાગ દમન "લોક સાહિત્યમાં "મોટા ખોરડાં "સુન્દરમ કૃત "રૂડકી" અને મેઘાણી ની " છેલ્લી સલામ "વિગેરે આ વિભાગમાં સમાવી શકાય
(5) સોનેટ કાવ્ય સ્વરૂપ :- સોનેટનો જન્મ 13મી સદીમાં ઇટાલીમાં પ્રખાત કવિ ગ્વીતોની ના હાથે થયો મનાય છે ત્યાંથી આ કાવ્ય સ્વરૂપ દુનિયાના મોટાભાગના દેશો સુધી વિકસ્યું,દાન્તે અને પેટ્રાર્ક જેવા સર્જકોએ સૉનેટના કાવ્ય સ્વરૂપને પુરસ્ક્રુત કરવામાં યોગદાન આપ્યું આ કાવ્ય સ્વરૂપ ધીમે ધીમે સ્પેન, પોર્ટુગલ, અને ફાંસ સુધી પહોંચ્યું, 15 મી સદીમાં જર્મનીમાં પણ એ એટલું જ પ્રચલિત થયું એક મત પ્રમાણે ફ્રેન્ચ ભાષા શબ્દ "SONNETTE " માંથી SONNET શબ્દ થયાનું મનાય છે સોનેટનું બંધારણ 14 પંક્તિ નું હોય છે.
ગુજરાતીમાં સોનેટનો પ્રારંભ બળવાનરાય ઠાકોર દ્વારા થયેલો ગુજરાતીમાં સોનેટ ઉતસરનાર શ્રી "કાન્ત" અને બ.ક.ઠાકોર હતા બંગાળી તથા મરાઠી ભાષામાં પણ સોનેટ લખાયા છે મૂળભૂત રીતે સોનેટ એ ઊર્મિ કાવ્ય નો એક ભાગ છે.સૉનેટનું બંધારણ 14 પંક્તિનું હોય છે ગુજરાતી માં સોનેટ સર્જકોમાં ઠાકોર સિવાય
રા.વિ પાઠક, ચં. ચી. મેહતા,ઉમાશંકર જોશી,સુન્દરમ,રામપ્રસાદ શુક્લ, મનસુખલાલ ઝવેરી,સુંદરજી બેટાઈ,શ્રીધરાણી ,પ્રહલાદ પારેખ, હરિશ્ચંદ્ર ભટ્ટ રાજેન્દ્ર શાહ,ઉશનસ,નિરંજન ભગત, બાલમુકુન્દ દવે , જયંત પાઠક,ચિનુ મોદી,રમેશ પારેખ, શશી શિવમ,ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા જેવા સર્જકોનું યોગદાન છે
(6) ગઝલ કાવ્ય સ્વરૂપ:- ગુજરાતી કાવ્ય સ્વરૂપમાં ગઝલ સૌથી લોકપ્રિય કાવ્ય પ્રકાર છે
અરબી ભાષામાં ગઝલ શબ્દનો અર્થ પ્રિય પાત્ર સાથે પ્રેમાલાપ કરવો એવો થાય છે આ સ્વરૂપ પર્શિયન,અરબી, અને ફારસી ભાષા માંથી આપણે ત્યાં આવ્યુ છે ગઝલનો મુખ્ય વિષય પ્રેમ હોય છે પ્રેમની કબૂલાત અહેસાસ, પ્રિય પાત્રના મિલનની ઉત્કંઠા મિલન ના સમયની અનુભૂતિ પ્રેમની મસ્તી,પ્રેમની આરઝૂ પ્રિય પાત્રનો વિરહ અને તેની વેદના-વ્યથા ક્યારેક પ્રિય પાત્રની બેવફાઈ વિગેરે ગઝલના મુખ્ય વિષયો રહ્યા છે વિષય સંકુચિતતા ના કારણે ગઝલમાં એકવિધતા , કૃત્રિમતા, ચીલા ચાલુ શૈલી દેખાય છે તમે જો જો મોટેભાગે સાકી, શમા, જામ,શરાબ, સાહિલ,ખૂન, ખંજર દામન , વિગેરે શબ્દો ખોબેને ધોબે વપરાય છે.
ગુજરાતીમાં ગઝલ ની શરૂઆત કરનાર બાલાશંકર કંથારીયા,મણિલાલ કલાપી ,બોટાદકર,ખબરદાર, લલિત, ન્હાનાલાલ વિગેરે અગ્ર સ્થાને છે.મણિલાલ ની " કઇ લાખો નિરાશામાં અમ્ર આશા છુપાઈ છે , ખફા ખન્જન સન્માનમાં રહમ ઊંડી લપાઈ છે " વિખ્યાત છે કલાપીની "આપણી યાદી " પણ જાણીતી છે તો મેઘાણીની " નથી જાણ્યું અમારે પંથ શી આફત પડી છે , ખબર છે એટલી જ કે માતની હાકલ પડી છે " એવી રાષ્ટ્ર ભક્તિની ગઝલ પણ આપણ ને મળી છે
ગઝલની દુનિયાનો પાયાનો પથ્થર એટલે અમૃત ઘાયલ એ ઉપરાંત આદિલ મન્સૂરી,મનહર મોદી ચિનુ મોદી, રાજેન્દ્ર શુક્લ , મનોજ ખંઢેરીયા ને ભૂલી શકાય નહીં
(7) ચિન્તનોર્મિ કાવ્ય:- કાવ્યમાં કેલીકવાર ચિંતન પ્રેરક અંતગઁવા વિચાર ગહન વિષયનું નિરૂપણ થતું હોય છે એવી કૃતિઓમાં સ્વાભાવિક રીતેજ વિચાર કે ચિંતન તત્વનું મહત્વ વિશેષ હોવાનું ચિંતન કવિતામાં કેટલીકવાર બૌદ્ધિક અનુભૂતિ, અધ્યાત્મ અનુભૂતિ Intellectual Experience ને વિષયવસ્તુ રૂપે પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે.
નરસિંહ મેહતા ના જ્ઞાનના પદોમાં આધ્યાત્મિક કાવ્યોના નમૂના મળે છે મીરાંબાઈના પદોમાં પણ અધ્યાત્મ ઝળકે છે ગાંધી યુગના પ્રમુખ કવિઓમાં ઉમાશંકર જોશી અને સુન્દરમ અગ્રીમ સ્થાને છે ઉમાશંકરનું "વિશ્વશાંતિ " એનો નમૂનો છે એ ઉપરાંત મેઘાણી, મનસુખલાલ ઝવેરી, કરસનદાસ માણેક, સુંદરજી બેટાઈ, વિગેરે કવિઓએ પણ ચિંતનોર્મિ કવિતા આપી છે.
(8) નાટયોર્મિ કવિતા :- (Drametic Lyric ) જગતમાં સૌથી પ્રાચીન સાહિત્ય સ્વરૂપોમાં મહાકાવ્યની સાથેજ સ્થાન પામે એવું બીજું સ્વરૂપ નાટ્ય પ્રકારનું છે નાટકમાં વાસ્તવિક જીવનના દ્રશ્યો નો આભાસ રચવાની એક વિશિષ્ઠ ખૂબી છે. કવિતા જયારે વિશિષ્ઠ શક્તિનો વિનિયોગ કહે છે ત્યારે તે નાટ્ય રચનાની નજીક પહોંચે છે નિરંજન ભગતની "આંધળો " "પતિયોં " વિહરે કવિતાને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય
(9) વિરહોર્મિ કવિતા અને તેના પ્રભેદો :-વિરહ ઊર્મિ કવિતાના જુદા જુદા જે મુખત્વે નીચે મુજબ ગણાવી શકાય,
1 સ્મૃતિ લેખ :- મૃત્યુ જન્ય શોક પ્રદર્શિત ટૂંકી કવિતાઓ આ પ્રકાર માં આવેછે, પ્રિયજન ના પાળિયા ,દહેરી, સમાધિ, છત્રી, કબર કે તેના જેવી સ્મૃતિ ચિન્હ માં કોતરાયેલી હોય છે.ગ્રીક ભાષા માં તેને EPITAPH કહે છે.
ગુજરાતી માં તેને સ્મૃતિ લેખ કહે છે
2 રાજીયા - મરશિયા પરિવાર જનનું અવસાન ના તિવ્ર શોક દર્શાવતા આ કાવ્યને રાજીયા અથવા મરશિયા કહેછે અંગ્રેજીમાં તેને DIRGE કહે છે
3 વિષાદ કાવ્ય સ્વજન ના મૃત્યુ નિમિત્તે લખાતા કાવ્યો નો આ પ્રકાર છે વિષાદ કાવ્યો વિલાપ કાવ્યો સાથે નજીક નો સબંધ છે "અજ વિલાપ "અને "રતિ વિલાપ " આ પ્રકારના કાવ્યો છે બાલમુકુન્દ દવે નું "જૂનું ઘર ખાલી કરતાં " પણ કવિની વ્યથા વર્ણવતું આ ગીત આ આવે છે.
4 પત્ર કવિતા :-(EPISTLE) વિરહ વ્યથા વર્ણવતા કાવ્યનો આ એક પ્રકાર છે શ્રીમતી હીરાબેન પાઠક નો કાવ્ય સંગ્રહ "પરલોકે પત્ર " આ પ્રકારનો ગણાય છે."આંધળી માં નો કાગળ "પણ એજ પ્રકારમાં આવે
5 કરૂણ પ્રશસ્તિ :- વિર્હોરમી કાવ્ય નો આ પ્રકાર શોક અને વ્યથા વર્ણવતું દીર્ઘ સ્વરૂપ છે,
10 ખંડ કાવ્ય :- ગુજરાતી કાવ્ય સ્વરૂપમાં ખંડકાવ્ય એ વિશિષ્ઠ કાવ્ય પ્રકાર છે પહેલું ખંડકાવ્ય કાન્ત દ્વારા રચાયું સંસ્કૃતમાં કાલિદાસે "મેઘદૂત "અને ઋતુસંહાર" પણ ખંડકાવ્યો જ છે કાન્ત ના ઉત્તરા અભિમન્યુ અને "વસંત વિજય "આ પ્રકારના છે
કલાપી, નરસિંહરાવ, બોટાદકર, સુન્દરમ ઉમાશંકર વિગેરે એ ઉત્તમ ખેડાણ આ દિશામાં કર્યું છે
No comments:
Post a Comment